معرفی گیاه- اکالیپتوس Gum tree

اکالیپتوس Eucalyptus به خانواده Myrtaceae تعلق دارد . در جنس این گیاه و از نظر گیاهشناسی تا کنون حدود 700 گونه گیاهی درختی و یا درختچه ای شناخته شده‌اند که اکثرا بومی استرالیا و برخی بومی گینه نو، اندونزی و فیلیپین هستند اما توانایی رویش در بسیاری از  نواحی گرمسیری و همچنین معتدله مکانهای مختلف کره زمین را دارند و امروزه برخی از گونه‌های آنان نیز در درختکاری و باغبانی مورد توجه قرار گرفته اند. درختان اکالیپتوس رشد سریعی دارند و علاوه بر زیبایی برگهایشان به دلیل استخراج روغنی که معطر است و حشره کشی طبیعی نیز محسوب می شود مورد توجه قرار گرفته اند.

ارتفاع و اندازه درختان اکالیپتوس در بین گونه های این گیاه متنوع است . برخی از آنان همانند بوته ای کوتاه قامت رشد می‌کنند و برخی تبدیل به درختانی بلند قامت می شوند.  برخی از آنان چند ساقه اصلی دارند و برخی دارای یک تنه اصلی و بلند هستند. از نظر اندازه و ارتفاع درختان اکالیپتوس در چهار گروه قرار میگیرند.

• کوتاه قامت : حداکثر 10 متر
• قامت متوسط: ارتفاع بین 10 الی 30 متر
• بلند قامت: ارتفاع بین 30 متر الی 60 متر
• بسیار بلند قامت: بالای 60 متر

تقریبا تمامی درختان اکالیپتوس همیشه سبز هستند اما برخی از آنان برگهای خود را در طی فصل خشک از دست می دهند. همچنین اگر سرمای هوا بیش از حد تحمل انان باشد ، برگها خواهند خشکید. برگها در اکثر گونه ها شکلی بیضی دارد که البته در طول و پهنا تا حدودی با هم تفاوت دارند. روغن اکالیپتوس نیز از برگهای این درختان استخراج می شود. گلهای این درختان یکی از اعضایی هستند که در تشخیص نوع گونه ای گیاهان کمک می کنند زیرا گونه های این گیاه گلهایی با خصوصیات متفاوت دارند. گلها ، گلبرگ ندارند اما پرچمهایی رنگین به رنگهای سفید، کرم، زرد ، صورتی و یا قرمز رنگ دارند که جلب توجه می‌کنند. میوه ها از نظر شکل در بین گونه های مختلف تا حدودی متفاوت هستند و معمولا پوششی سفت دارند بذرها نیز ریز به طول 1 میلیمتر هستند. اغلب گونه ها در سالهای اولیه عمر تولید گل و میوه نمی کنند. به بیان دیگر این درختان می بایست دوران جوانی خود را طی کنند و به بلوغ برسند تا بتوانند گلدهی داشته باشند. اینکه درخت اوکالیپتوس به بلوغ رسیده است یا خیر را می توان تا حد زیادی از طرز قرار گیری برگهای آن متوجه شد. برگهای یک درخت جوان به شکل متقابل و بدون دمبرگ هستند و پوششی از پودری سفید رنگ روی آنها را می پوشاند. اما برگهای یک درخت بالغ به شکل متناوب نسبت به هم بر روی ساقه قرار گرفته اند و دمبرگ دارند. البته توجه داشته باشید که استثنا همیشه وجود دارد .در برخی از گونه‌ها حتی وقتی زمانی که گیاه بالغ شده است باز هم برگهایی با ظاهر گیاه جوان و نابالع تولید می کند همانند گونه‌های E.melanophloia و E.setosa .

پوسته تنه درختان اکالیپتوس در طی عمر آنان نیز دستخوش تغییرات می شود. به طور کل تمامی درختان بالغ ، هر ساله پوست جدید می سازند . در برخی از گونه های این پوستهای جدید بر روی پوستهای قدیمی اضافه می شوند به همین دلیل به ضخامت پوست اضافه می شود. در برخی دیگر از گونه ها پوسته های قدیمی ریزش می کنند و پوست جوان و جدید جایگزین پوست قدیمی می شود. در برخی از گونه ها پوسته های قدیمی در قسمت پایین تنه و یا ساقه باقی می ماند و قسمتهای بالای تنه و ساقه ها دارای پوست جوان می شوند. در برخی از گونه های این گیاه پوست جوانی که شکل می گیرد رنگی متفاوت دارد که موجب ظاهر رنگین پوست تنه درخت می شود. مثال این نمونه گونه E.deglupta است. در این گونه پوسته های خارجی تنه در زمانهای مختلف در طول سال می ریزند و پوست سبز داخلی را نشان می دهند. پوسته های جوان داخلی به تدریج بالغ می شوند و در طی این مدت رنگهای مختلفی همانند آبی، بنفش، نارنجی را از خود نشان می دهند. به همین دلیل نام این درخت اکالیپتوس رنگین کمان یا Rainbow gum tree نیز هست. همچنین از چوب برخی از گونه ها همانند E.globulus در صنعت کاغذسازی استفاده می شود. شیره برخی از گونه ها همانند E.gunnii شیرین است و مصارف خوراکی دارد. البته توجه داشته باشید که برخی افراد نسبت به شیره این گیاه و همچنین روغن استخراج شده از برگهای آن می توانند واکنش های حساسیتی از خود نشان دهند.

برخی از گونه های محبوب

E.dalrympleana گونه ای بار شد سریع و ارتفاع 15 متر و تاجی با گستردگی 8 متر با تنه ای سفید –خاکستری – برگهای بالغ بلند و کشیده هستند . گلها سفید رنگ هستند.

E.gunnii درختی همیشه سبز  به ارتافع 25 متر با تاجی با گستردگی 10 متر. با تنه ای کرم و قهو ه ای رنگ که پوسته پوسته است. برگهای جوان پهنکی گرد و ته مایه ای آبی رنگ دارند اما برگهای بالغ بیضی شکل و خاکستری – سبز هستند. گلها سفید رنگ می باشند.

E. parvifolia درختی همیشه سبز نسبتا کوتاه قامت به ارتفاع 15-10 متر و  تنه ای نسبتا خاکستری و پوسته پوسته. گلهای این نمونه نیز سفید رنگ است.

E.pauciflora درختی کوتاه قامت با ارتفاع 8 متر و تاجی با گستردگی 4 متر . ساقه های جوان قرمز رنگ هستند و پوسته تنه درخت زیبا و نواحی کرم، سفید و سبز رنگ دارد.

توجه: گاهی ساقه های بزرگ برخی از انواع درختان اکالیپتوس، بدون اینکه مشکل خاصی در سلامت خود داشته باشند، به خصوص در طی فصل تابستان به پایین سقوط می کند.به همین دلیل مثلا در کشور استرالیا که جنگلهای وسیعی از اکالیپتوس وجود دارد، به بازدید کنندگان در این رابطه هشدار داده می شود.

شرایط محیطی

آبیاری: گیاهان جوان و تازه کاشت شده را برای 5-1 سال اولیه زندگی آبیاری کنید. آبیاری را نیز بهتر است زمانی انجام داد که سطح خاک نسبتا خشک شده باشد. بعد از این مدت زمان و بزرگ شدن گیاهان آبیاری آنان لزومی ندارد زیرا با سیستم ریشه های خود می توانند آب مورد نیاز خود را تهیه کنند و به طور کل نسبت به خشکی مقاومت نسبتا خوبی دارند.

نور: درختان اکالیپتوس به مکانی با نور مستقیم آفتاب نیاز دارند و در مکانهای سایه و کم نور دارای ساقه های بلند و کشیده بدون استحکام می شوند. این درختان به طور کل با وزش بادهای شدید مشکل دارند و می شکنند و اگر در مناطقی با کمبود نور نیز پرورش یابند، بیش از پیش شکننده و ضعیف بار می آیند.

دما: درختان اکالیپتوس به طور کل درختانی حساس به سرما هستند و سرما را حداکثر تا حدود 5- درجه تحمل می کنند. البته استثنائاتی نیز وجود دارد مثلا گونه E. Pauciflora سرما را تا حدود 20- نیز تحمل کرده و از بین نمی رود.از سایر گونه های این گیاه که نسبتا به سرما مقاوم هستند نیز می توان به این گونه ها اشاره کرد:E.coccifera, E.subcrenulata, E.gunnii

خاک: این گیاهان در مورد خاک سخت گیر نیستند . برای آماده سازی خاک می توان از مخلوط خاک معمولی به همراه خاک برگ استفاده کرد. مقدار خاک برگ می تواند کمتر از مقدار حجم خاک مصرفی باشد و همچنین توصیه شده است که برای کاشت نهالهای این گیاه از کود گاوی استفاده نشود زیرا وجود این ماده در مخلوط کاشت موجب تحریک رشد برگها و شاخسار می شود و توسعه ریشه به تعویق می افتد و گیاه دارای ریشه ای با سیستمی ضعیف می‌گردد. از کودهای گاوی می توان بعد از استقرار درختان جوان و به  شکل خاک پوش به ضخامت حدود 5 سانتیمتر در شروع و ابتدای بهار استفاده کرد. برای گیاهان جوان می توان از کودهایی با فرمول 10-10-5 و یا 10-10-10 استفاده کرد اما برای گیاهان استقرار یافته و بزرگ مصرف کود لازم نیست.

تکثیر: گرفتن قلمه یکی از راه های تکثیر این درختان است. از قلمه چوب نیرم این درختان می وان استفاده کرد. یعنی زمانی که ساقه را خم می کنید بافتی چوبی نداشته باشد و به خوبی خم شوند و نشکنند. بنابراین بهترین زمان تهیه قلمه ها در بهار و یا تابستان از شاخه های جوان و تازه است. طول قلمه ها نیز در حد 15-12 سانت مناسب است و زمان جدا کردن قلمه از گیاه مادری برش را از زیر ناحیه گره (ناحیه اتصال برگ به ساقه ) بزنید. برگهای قلمه بجز 3-2 عدد برگ در انتهای قلمه را قطع کنید. وجود برگ به طور کل موجب از دست دهی رطوبت قلمه در طی ریشه زایی می شود اما از طرفی وجود برگها به دلیل تولید هورمونهای مناسب ریشه زایی لازم است. به همین دلیل تعداد برگها را کاهش می دهیم.  همچنین استفاده از هورمونهای ریشه زایی به تولید ریشه این گیاهان کمک می کند. قلمه ها را می توان در مخلوطی از خاک برگ+پرلایت+پیت موس و یا خاک برگ+شن (همگی با نسبتهای مساوی) کاشت. قبل از قرار دادن قلمه ها ابتدا مخلوط کاشت را به خوبی خیس کنید ، نیم ساعت صبر کنید تا آب اضافی خارج شود و سپس نسبت به کاشت قلمه ها اقدام کنید. می توان با قرار دادن پلاستیکی شفاف بر روی بستر کاشت قلمه ها نسبت به افزایش رطوبت در محیط اطراف قلمه ها اقدام کرد. همچنین باید اجازه داد که خاک خشک شود و یا به دلیل آبیاری زیاد گل مانند و همیشه خیس باشد. مکانی روشن اما به دور از نور مستقیم آفتاب مناسب است . روی نیم تا یکساعت کیسه های پلاستیکی را بردارید تا مانع از جمع شدن رطوبت بیش از اندازه و در نتیجه شیوع بیماری های قارچی شوید. دمای مورد نیاز برای شکل گیری ریشه ها و ریشه زایی در حدود 21 درجه سانتیگراد است . قلمه زایی 10-4 هفته بعد از زمان کاشت قلمه ها انجام می شود. بعد از مشاهده انجام رشد جدید در قلمه ها می توان نسبت به ریشه زایی قلمه ها و برداشتن کیسه های پلاستیکی اقدام کرد و 2-1 هفته بعد از این مسئله نسبت به تعویض مکان کاشت قلمه ها اقدام نمود. کاشت بذر یکی دیگر از راه های تکثیر این درختان است. کپسولهای بذر از نظر شکل اندازه و رنگ در بین گونه های مختلف درختان اکالیپتوس می توانند متفاوت از هم باشند و همچنین پوششی سفت و نسبتا محکم دارند. درون کپسولها بذرهایی وجود دارند که ریز هستند و ممکن است قهوه‌ای، مشکی، کرم و یا نارنجی رنگ باشند. برای اینکه کپسولها باز شوند باید در محیطی گرم و خشک قرار گیرند. بذرها را به محض جدا کردن میوه ها از درخت مادری می توان کاشت و همچنین می توان بذرها را در انباری با دمای 4.6-1.6 درجه سانتگراد نگهداری کرد. همچنین برخی مواقع نگهداری بذرها در مکانی سرد و مرطوب با دمای 5-3 درجه سانتیگراد به افزایش جوانه زنی آنها کمک می کند. مدت زمان نگهداری بذرها در چنین شرایطی برای اینکه توانایی جوانه زنی را بیابند بین 4 الی 8 هفته است که در بین گونه های مختلف این درختان متغیر است. اگر نسبت به مدت زمان مورد نیاز گونه مورد نظرتان مطمئن نیستید همان 8 هفته را در نظر بگیرید. زمان مناسب کاشت بذرها نیز اوایل فصل بهار است. برای کاشت بذرها می توان از مخلوط پیت موس+شن+پرلایت و یا ورمی کولایت استفاده کرد و بعد از پخش کردن بذرها روی سطح خاک روی آنها را با یک لایه نازک از ماسه نرم پوشاند.دمای مناسب جوانه زنی 18-15 درجه است. البته گونه هایی که بومی مناطق گرمسیری هستند برای جوانه زنی بذر نیاز به دمای حدود 21 درجه دارند. اگر بذرها در بهار کاشته شوند می توان 18-10 هفته بعد از زمان جوانه زنی بذرها، گیاهان جوان را به فضای باز منتقل کرد. برای تحریک رشد ریشه های جوان بهتر است از کودهایی استفاده کرد که مقدار کمتری نیتروژن داشته باشند. مثلا فرمول 10-10-5 از جمله کودهایی هستند که برای گیاهان جوان پیشنهاد می شوند. توجه کنید که فسفر و پتاسیم تنهادر مسئله گل دهی گیاهان نقش ندارند بلکه این عناصر بخصوص  در سلامت عمومی گیاه و افزایش مقاومت بیشتر گیاهان در برابر شرایط استرس زا همانند زمستان و همچنین توسه سیستم ریشه گیاهان بسیار موثر هستند. روش پیوند زنی دیگر راه تکثیر این گیاهان است که البته برای اکالیپتوسهایی که در سطح وسیع همانند جنگل و برای مصارف صنعتی کاشته می شوند مورد استفاده قرار میگیرد. در این روش پیوندکها از گونه های مورد نظر تهیه می شوند و با استفاده از روش پیوند ترصیعی (گاوه ای) بر روی پایه قرار میگیرد.

هرس: درختان بالغ و استقرار یافته اکالیپتوس نیازی به هرس ندارند مگر اینکه نسبت به قطع شاخه های آسیب دیده و شکسته اقدام کنیم. هرس درختان جوان نیز ضروری نیست اما اگر قصد کوتاه نگه داشتن نسبی گیاه را داشته باشیم می توان نسبت به کوتاه کردن ساقه های گیاه اقدام کرد اما توجه داشته باشید که در هر مرتبه هرس این گیاه نباید بیش از 30 ٪ از حجم کل شاخه های درخت را کوتاه کرد. همچنین گیاهان بالغ و بلند را می توان به رشد ساقه های جانبی تحریک کرد بدین صورت که درختانی را که 6-3 سال عمر دارند می توان نسبت به کوتاه کردن تنه اصلی اقدام کرد به نحوی که طول تنه اصلی بعد از کوتاه کردن حدود 3-2 متر شود. ساقه های جانبی باقی مانده کوتاه نمی شوند. این کار موجب بوته ای شکل شدن و گستردگی بیشتر تاج درخت به جای ارتفاع یافتن آن می شود.

آفات و بیماری: درختان اکالیپتوس اصولا آفات زیادی ندارند. گاهی برخی از حشرات برگخوار موجب بروز حفراتی در برگها می شوند اما آسیب آنها در حدی نیست که بخواهیم از سم استفاده کنیم. البته یکی از آفات این گیاه نوعی حشره سیاه رنگ و کوچک است که با نام گال اکالیپتوس شناخته می شود زیرا موجب نواحی برامده و گال مانند بر روی سطح برگ بخصوص سطوح پشت برگ می شود که معمولا صورتی - قهوه‌ای رنگ هستند و در دورن این نواحی برجسته کرمهای این حشره زندگی می کنند. این نواحی حدود 1 میلیمتر قطر دارند. کنترل این حشره با جمع کردن برگهای آلوده ریخته شده در پای گیاه و سمپاشی با حشره کشهای سیستمیک همانند thiacloprid تا حدودی امکان پذیر است البته این سم با وجودیکه سیستمیک است و جذب شیره گیاه می شود اما با زهم در درختان بلند قامت به سختی این لاروها را از بین می برد. از بین بیماری ها نیز می توان به بیماری زنگ اشاره کرد که موجب شکل گیری نقاط نارنجی رنگ بر روی برگها می شود. بیماری شانکر (قانقاریا) نوعی دیگری از بیماری های قارچی است که موجب بروز نواحی زخمی آبدار بر روی ساقه ها می شود و برگهای ساقه آلوده زرد- قهوه ای شده و می ریزند.  سفیدک پودری دیگر بیماری این گیاه است که موجب شکل گیری نواحی سفید رنگ بر روی برگهای گیاه بخصوص برگهای جوان آن می شود. همچنین فعالیت قارچهای مختلف می تواند بر روی برگهای این گیاه لکه هایی ایجاد کنند که در شکل و اندازه متفاوت و متغیر هستند.