معرفی گیاه- درخت بادام Almond

بادام Prunus amygdalus  (مترادف با P.dulcis)به خانواده  Rosaceae تعلق دارد و بومی مناطق گرم و خشک غرب قاره آسیا است. درختان بادام 10-4 متر ارتفاع می‌یابند و قطر تنه آنها حدود 30 سانتیمتر میشود . ساقه های جوان در ابتدا سبز رنگ هستند و اگر در معرض نور مستقیم نیز قرار بگیرند ته مایه ای از رنگ ارغوانی نشان می‌دهند اما در سال دوم قهوه‌ای – خاکستری می‌شوند. برگها 12.5-7.5 سانتیمتر طول دارند و گلهایشان سفید الی صورتی کم رنگ است. 

گلها 5-3 سانتیمتر قطر و پنج عدد گلبرگ دارند و قبل از ظهور برگها در ابتدای بهار شکوفا می شوند. از زمان شکوفا شدن گلها تا رسیدن میوه 8-6 ماه طول می‌کشد.درختان دو ساله بادام توانایی تولید میوه دارند و درخت شش ساله به حداکثر میزان باردهی خود می رسد. میزان محصول در بین انواع مختلف این درختان و همچنین شرایط نگهداری بین 2-1 تن در هکتار (میوه با پوست) متغیر است. درختان بادام به شکل میانگین 25-20 سال عمر می‌کنند.

توجه: درختان بادام خود گرده افشان نیستند و کاشتن حداقل دو درخت برای محصول دهی مناسب ضروری است همچنین وجود زنبورهای عسل برای کمک به گرده افشانی این درختان لازم است.

توجه : برخی ارقام بادام همانند P.amigdalus var amara دانه هایی تلخ مزه تولید می کنند . این درختان به طور کل قامتی کوتاه تر و تاجی عریض تر از بادامهای معمولی (بادام شیرین ) دارند. گرده تولید شده از درختان بادام تلخ مزه این توانایی را دارند که اگر گلهای درختان بادام معمولی را گرده افشانی کنند ، میوه هایی تلخ مزه تولید کنند و اگر از این گرده ها برای گرده افشانی سایر درختان بادام نیز استفاده شود، محصول بادام تلخ مزه خواهد شد. در علوم باغبانی اثر دانه گرده بر روی کیفیت و طعم محصول پدیده رد گذاری Xeniaخوانده می شود. به بیان دیگر دانه گرده ارقام تلخ مزه موجب تشکیل دانه های تلخ در ارقامی می شوند که اصولا طعم شیرینی دارند. همچنین وجود کندوهای زنبور عسل در باغات این درختان به گرده افشانی بهتر کمک موثری می کند.

توجه: در فاصله زمانی بین باز شدن میوه و گرده افشانی آنها و رسیدن میوه ها ، برخی میوه های درخت در دو یا سه مقطع زمانی تا حدود 40 روز بعد ااز زمان شکوفایی گلها ریزش می کنند.

توجه :گاهی به دلایل ژنتیکی، دمای پایین در هنگام گلدهی و گلدهی زودهنگام  مغز دوقلو در میوه بادام شکل میگیرد که اگر این میزان حداکثر 25٪ باشد از نظر تولید تجاری و حرفه ای این گیاه قابل قبول است.

توجه : میوه بادام را بر اساس میزان مغز و چوبی که دارد در 5 گروه می توان قرار داد:

1. سنگی که پوست بسیار سفت و سخت دارد (25-20٪ مغز)
2. پوست سخت (35-25٪ مغز)
3. پوست نیمه سخت(45-35٪ مغز)
4. پوست نرم(55-45٪مغز)
5. پوست کاغذی(65-55٪ مغز)

 نیازهای محیطی

آبیاری: اگرچه درختان بادام خشکی را تا حد قابل قبولی تحمل می کنند و کاشت این گیاه در برخی مناطق به شکل دیم انجام می شود اما به منظور تولید میوه مناسب و با کیفیت آبیاری این درختان در مکانهایی که تابستانهای خشک و بدون باران مناسب دارند ضروری است  با انجام این کار میزان محصول 4-3 برابر می‌شود. در طی آبیاری نباید برگهای گیاه مرطوب و خیس شود زیرا این مسئله به شیوع بیماری های قارچی منججر می شود. از آنجایی که تحمل این گیاه نسبت به خشکی خاک خوب است می توان در طی تابستان حداکثر هر سه هفته یکبار نسبت به آبیاری درختان بادام اقدام کرد البته توجه داشته باشید که هر مقدار تابستان گرم تر باشد اگر فاصله آبیاری نیز کوتاهتر و مثلا هفته ای یک مرتبه باشد کیفیت و کمیت میوه های بادام افزایش می‌یابد. کمبود آ ب به همراه گرمای هوا می تواند موجب چسبیدن مغز بادام به قسمت چوبی بیرونی میوه شود و این مسئله بیرون آوردن مغز از میوه را مشکل می کند . به هر حال حتما اجازه دهید که سطح خاک در بین دو آبیاری خشک شود. مرطوب بودن همیشکی سطح خاک موجب زرد شدن و ریزش برگها و سپس زوال و از بین رفتن تمامی درخت خواهد شد.

نور: درختان بادام را باید در مکانی با نور کامل آفتاب یعنی حداقل 8-6 ساعت نور مستقیم آفتاب کاشت کرد. همچنین آفتاب مستقیم و زودهنگام در صبح هنگام به عدم رشد و شیوع بیماری های قارچی در این گیاهان کمک می کند. عدم وجود نور کافی و سایه بودن مکان کاشت موجب عدم رشد و شکل گیری میوه  و یا ریزش گلها و میوه های جوان می شود.

دما: درختان بادام در مناطقی که تابستانهایی گرم و خشک و زمستانهای ملایم را دارند بهترین رشد را دارند. نیاز سرمایی این درختان در طی فصل رکود کم است و در حدود 400-100 ساعت به دمای زیر 7 درجه سانتیگراد نیاز دارند بادام اصولا به مناطق معتدل گرم تعلق دارد و به همین دلیل به سرماهای شدید زمستانی و یا سرماهای دیررس بهاره حساس است. گیاه بادام در اوج رکود خود می تواند سرما را تا حدود 22- درجه تحمل کند اما مشکل اصلی، وجود سرمای دیررس در ابتدای فصل بهار است . به طور کل گلهای درختان بادام در ابتدای بهار زود شکوفا می‌شوند و وجود  سرمای دیررس در ابتدای بهار موجب ریزش گلهای این درخت می شوند. البته انواع دیررسی از این درختان وجود دارند که به دلیل گلدهی دیرتر و دیرهنگام نسبت به انواع معمولی، کمتر از این مسئله آسیب می بینند اما این به معنی حساسیت کمتر آنان در برابر سرما نیست. فقط چون بعد از گذشت خطر سرمای دیررس ابتدای بهار گلدهی دارند، گلهایشان در معرض این سرما قرار نمیگیرد و از بین نمی‌رود. البته در مناطق نیمه گرمسیری که نیاز سرمایی این درختان در طی زمستان نیز برطرف نمی شود این گیاه عملکرد خوبی ندارد و گل و میوه چندانی تولید نمی کند.

خاک: بادام خاکهای  نسبتا سبک با زهکش خوب و مناسب را می پسندد و خشکی خاک را نسبتا خوب تحمل می کند. خاکهای مرطوب یکی از دلایل زوال و از بین رفتن این درختان هستند . همچنین این درختان نسبت به شوری خاک مقاومت خوبی ندارند بنابراین مناسب کاشت در مناطق ساحلی نیستند و کوددهی آنان نیز باید به صورتی انجام شود که عناصر و املاح اضافی در خاک جمع نشوند. در مورد فاصله کاشت نیز اگر از پایه های بذری (معمولی) بادام استفاده شود فاصله مناسب درختان از یکدیگر 7-5 متر است که در این صورت در حدود حداقل 250 درخت در هر هکتار می توان کاشت البته این فاصله مربوط به زمانی است که آبیاری این گیاهان به خوبی و به شکل مناسب انجام شود در شیوه کاشت دیم که این درختان آبیاری چندانی نمی شوند تراکم گیاهان بادام در هر هکتار بسیار بسیار کمتر و در حدود 60-50 درخت در هر هکتار است  .به منظور کوددهی و برای کاربران خانگی و یا افرادی که چند عدد درخت بادام دارند کودهایی همانند فرمول 12-12-12 به میزان 240 گرم برای هر درخت در طی سال که به شکل تدریجی در طی فصل رشد به گیاه داده می شود یعنی مثلا هر 6-4 هفته یکبار حدود 60 گرم از این کود برای هر درخت  پیشنهاد شده است. همچنین در فصل بهار و با شروع رشد می توان لایه ای به ضخامت 7 سانتیمتر از خاک برگ بر روی سطح خاک پخش کرد. البته درباغات تجاری بادام و برای کوددهی به نحو دیگری عمل می شود در این باغات ابتدا به شکل حرفه ای بافت خاک و اسیدیته و میزان مواد غذایی در خاک و یا بافتهای گیاهی با روشهای آزمایشگاهی تامین می شود و سپس با توجه به کمبودهای موجود برنامه کوددهی مشخص می شود. مثلا در باغ بادام موجود در کشور اسپانیا برای خاکی سبک تا میانه با اسیدیته بین 8-6 و میزان آبیاری 3000 مترمکعب در هر هکتار و تراکم 190-120 عدد درخت در هر هکتار میزان 100 کیلوگرم نیتروژن ، 60 کیلو گرم فسفر ، 200 کیلوگرم پتاسیم و 30 کیلوگرم اکسید منگنز  مورد نیاز این درختان است تا 3.5 تن در هکتار میوه بادام بدست آید. این اعداد نیازهای درخت را مطرح می کند و برای اینکه این مقدار از عناصر در اختیار گیاه قرار گیرد  این کودها را در این باغ به شکل سالانه مصرف می کنند: 436 کیلوگرم در هکتار فرمول 46-0-13 (نیترات پتاسیم)، 99 کیلوگرم در هکتار فرمول 0-61-0  (مونو فسفات آمونیم)، 54 کیلوگرم در هکتار فرمول 0-0-34 (نیترات آمونیم) ، 189 کیلوگرم در هکتار فرمول 15.8-0-0-10.8 (نیترات منگنز)  لازم به یاد آوری است که تراکم درختان در این باغ 190-120 عدد در هر هکتار است و حدود 3.5 تن در هکتار میوه بدست می آید.

تکثیر: از میوه این گیاه می توان برای تکثیر آن استفاده کرد. البته هسته (مغز) بادام باید خام باشد و فراوری نشده باشد یعنی حرارت ندیده باشد و تازه باشد. ابتدا بادام ها را که پوشش چوبی دارند  در ظرف از آب برای 12 ساعت قرار دهید. سپس در نوک پوسته چوبی بذر ترک ایجاد کنید . سپس آنها را به مدت 6 هفته در دمای 4-1 درجه و میان خاک اره یا پیت موس و یا سایر مواد مشابه که کمی رطوبت را در خود حفظ می کنند قرار دهید . این مدت زمان رکود و استراحت بذر بادام را از بین می برد بعد از این مدت می توان بذرها را کاشت . عمق مناسب کاشت حدود 7 سانتیمتر است و بذرها را طوری بکارید که نوک آن به سمت بالا قرار بگیرند. برای مخلوط کاشت نیز می توان از خاک برگ +شن استفاده کرد. گلدان حاوی بذرها را در مکانی با گرمای 24-18 درجه سانتیگراد  و روشن قرار دهید  بادام را می توان توسط قلمه گیری نیز تکثیر کرد که در این روش قلمه های چوب سبز (قلمه چوب نرم) پیشنهاد می شود . قلمه ها به طول 15 در بهار و یا اوایل تابستان از ساقه هایی که حاصل رشد جدید در همان سال هستند تهیه می شوند . برگهای موجود در 10 سانتیمتری پایین قلمه حذف می‌شوند و در صورت استفاده کردن از پودرهای ریشه زایی قبل از کاشت قلمه ها در بستر کاشت، احتمال ریشه زایی نیز بیشتر خواهد شد. از مخلوط شن نسبتا درشت +پیت موس می توان استفاده کرد . این مخلوط را به خوبی باید خیس کرد و بعد از خروج آب اضافی برای کاشت قلمه ها استفاده کرد. بعد از کاشت قلمه ها بر روی آنان کیسه پلاستیکی شفافی قرار می دهیم و ظرف حاوی قلمه ها را در مکانی روشن اما به دور از نور مستقیم آفتاب قرار می دهیم . ریشه زایی می تواند حدود 6 هفته طول بکشد. همچنین در طی این مدت اگر هفته ای یک مرتبه قلمه ها و سطح خاک را با یک قارچکش با عملکرد وسیع همانند بنومیل یا کاپتان اسپری کنیم احتمال شیوع بیماری های قارچی نیز کاهش می یابد. پیوند زنی روش دیگر تکثیر این گیاهان است که در طی آن پیوندک از درختانی با عملکرد مناسب در تولید میوه و کیفیت بالای میوه انتخاب می شوند و بر روی پایه های مختلف پیوند زده می شوند. بجز بادام، پیوندکهای بادام را می توان بر روی پایه های درختانی همانند هلو، آلو و زردآلود نیز پیوند زد و انتخاب این پایه ها نیز بستگی به شرایط منطقه و آب و هوایی دارد. مثلا  پایه های هلو در خاک های نیمه مرطوب اما سبک با زهکش خوب مناسب است و بخصوص اگر مشکل فعالیت نماتد وجود داشته باشد (بخصوص رقم نماگارد از بین پایه های هلو) استفاده می شود و موجب پاکوتاه کردن بادام و البته کاهش عمر آن می‌شود. در خاکهایی که مرطوب هستند می توان از پایه آلو استفاده کرد. اگرچه از زردآلود نیز به عنوان پایه برای بادام استفاده می شود اما احتمال ناسازگاری بین این دو و از بین رفتن درخت پیوندی وجود دارد. عمل پیوند معمولا اوایل تابستان انجام می‌شود و روش پیوند سپری یکی از متداولترین روشها است و مکان پیوند زنی روی تنه درخت نیز حدود 70-50 سانتیمتر از سطح خاک فاصله دارد.

 در شیوه پیوندزنی به منظور تکثیر بادام روش پیوند شکمی (سپری یا T ) یکی از متداول ترین روشها است. شماره 1 تهیه پیوندک -شماره دو آماده سازی پایه به شیوه ایجاد شکاف شبیه حرف T  -شماره سه قرار دهی پیوندک درون شکاف پایه -شماره چهار بستن نواحی اطراف پیوند- شماره 5 رشد پیوندک

 هرس: درخت بادام مشابه درخت هلو هرس می شود البته با شدت کمتر . در هر دوی این درختان میوه ها بر روی شاخه‌های یک ساله شکل می گیرد بنابراین با هرس منظم و مرتب درخت تشویق می شود تا مرتبا شاخه های یکساله و بارور تولید کند و از آنجایی که در بادام علاوه بر شاخه های یکساله، میوه ها روی سیخک ها نیز شکل می‌گیرند به همین جهت هرسی سبک تر نسبت به هلو نیاز دارد  . هرس این گیاه از همان سال اول آغاز می شود و هرس در سالهای اولیه (سال اول تا سال سوم) بیشتر به منظور ایجاد ساختار مناسب در این درخت است. نهال یکساله بادام زمانی که خریداری می شود معمولا دارای یک محور اصلی و چند ساقه فرعی کوچک و یا بزرگ (بسته به سن نهال) در اطراف محور اصلی است. بعد از کاشت معمولا از محور اصلی (تنه اصلی) حدود 100-90 سانتیمتر نگهداری میشود و قسمت سر نهال کوتاه می شوند. همچنین مابقی ساقه های روی تنه اصلی را که در زیر 30-20 سانتیمتر قسمت انتهایی تنه اصلی قرار دارند حذف می شوند. به بیان دیگر فقط 30-20 سانتیمتری انتهای تنه اصلی دارای ساقه های فرعی خواهد بود . این ساقه ها نیز کوتاه و سربرداری می شوند به نحوی که 5-3 جوانه روی آنها باقی بماند. اگرچه این نوع هرس به نظر شاید کمی شدید برسد اما برای تربیت درخت بادام لازم است. در زمستان سال دوم ، 4-3 شاخه را که از نظر قرار گیری در اطراف درخت و از نظر قدرت و سلامتی در وضعیت بهتری از دیگران هستند را انتخاب می کنیم و نگه می داریم و بقیه شاخه ها را کوتاه می کنیم. نیازی به نگهداری آنان نیست زیرا نگهداری تمامی این ساقه ها در نهایت منجر به داشتن گیاهی با تاجی شلوغ و نامناسب خواهد بود. حال نوبت به کوتاه کردن همان 4-2 شاخه ای می رسد که آنها را نگه داشته ایم بدین صورت که حدود دو سوم از ارتفاع آنان باقی می ماند و یک سوم از ارتفاع آنان کوتاه می شود. همچنین امکان دارد که روی این 4-2 شاخه اصلی، شاخه ای کوچکی نیز شکل گرفته باشند. این شاخه ها نیز کوتاه می شوند بدین صورت که دو جوانه روی آنها نگهداشته و بعد آنها را سرزنی می کنیم. این عمل موجب تحریک درخت به تولید شاخه های بیشتر خواهد شد و هر قدر شاخه های جدید بیشتر شوند میوه دهی نیز در آینده بیشتر خواهد بود. در زمستان سال سوم هرس به شکل ساده تری انجام می شود زیرا این درخت سه ساله اکنون فرم و شکل اصلی خود را پیدا کرده است. در مورد این درختان، شاخه های اصلی را بررسی می کنیم . شاخه های فرعی که روی آنها شکل گرفته است نیاز به کوتاه سازی دارند به نحوی که یک دوم یا یک سوم از طول آنها نگهداشته می شوند و بقیه حذف می شوند. 

روشی که تا کنون مطالعه کردید از زمان کاشت نهال یک ساله تا زمانی که درخت سه ساله می شود انجام می شود. از سال چهارم به بعد هرس باروری برای این درخت انجام می شود. یعنی هرسی که به شکل گیری ساقه های جدید و یکساله و در نتیجه میوه دهی گیاه کمک کند.  هرس باروری این درختان از سال چهارم و نهایتا پنجم به بعد و هر ساله روی درخت انجام می شود. برای هرس درخت بالغ بادام بدین صورت عمل می شود که شاخه ای فرعی مسن و بخصوص آنهایی که بیش از 2 متر ارتفاع دارند کوتاه می شوند و از بالای محل وجود یک شاخه جوان و قوی کوتاه می شوند این شاخه جوان رشد می کند و جایگزین شاخه مسن قدیمی می شود. همچنین شاخه هایی که در مرکز درخت رشد کرده و آنجا را شلوغ متراکم کرده اند. با این اوصاف معمولا هرس درختان بالغ بادام هر 3-2 سال شاید ضرورت پیدا کنند.

تصویر فوق: بعد از کاشت نهال ، تنه اصلی سرزنی می شود. همچنین 3-4 ساقه در اطراف تنه اصلی نگهداری می شود که این ساقه ها بعدا چهار چوب اصلی درخت را می‌سازند.

 آفات و بیماری: در بین آفات کنه تار عنکبوتی و کرمهای پیجاننده برگ گاهی مشکلاتی را برای این گیاهان ایجاد می کنند . از بیماری های این گیاه می توان به لکه برگی های قارچی و باکتریایی، قانقاریای باکتریایی ، گال طوقه، پوسیدگی ریشه قارچی ، آنتراکنوز ، پوسیدگی میوه های سبز ، بلایت برگی، پیچیدگی برگ، لکه سیاه و پژمردگی ورتیسلیوم نام برد.