باغ گیاهشناسی به باغهایی گفته می‌شود که در آنان طیف گسترده‌ای از گیاهان به همراه نامهای گیاهشناسی نگهداری می‌شوند.
محیط پیرامون ما - باغهای گیاهشناسی
باغ گیاهشناسی به باغهایی گفته می‌شود که در آنان طیف گسترده‌ای از گیاهان به همراه نامهای گیاهشناسی نگهداری می‌شوند. معمولا در داخل یک باغ گیاهشناسی گیاهانی را که نیازهای محیطی و یا ساختاری مشابه دارند را در یک مکان نگهداری می‌کنند و بر اساس نوع گیاهان، قسمتهای مختلف را با نامهای باغ گیاهان گرمسیری، باغ گیاهان دارویی، باغ گیاهان مدیترانه‌ای ، باغ گیاهان گوشتی و ... می‌نامند.
اصولا ایده نگهداری از مجموعه‌ای از گیاهان در یک مکان به قرن 16 میلادی و به کشورهای اروپایی برمی‌گردد. در آن زمان و به منظور مصارف پزشکی، گیاهان دارویی را در باغهایی مخصوص می‌کاشتند و نگهداری می‌کردند که به این باغها باغهای گیاهان علفی herb garden و یا Physic garden گفته می‌شد. در قرن 17 سیاحانی که به سراسر کره زمین سفر می‌کردند با خود گیاهانی می‌آوردند و محققان آن زمان این گیاهان را یک مکان در کنار یکدیگر گرد هم آوردند و مجموعه‌هایی را شکل می‌دادند. با گذشت زمان و شناسایی و نام گذاری گیاهان مختلف و غنی سازی مجموعه‌های گیاهان باغهای گیاهشناسی شکل گرفت و گسترده‌تر شد و امروزه نه تنها مکانی برای تحقیق و آموزش افراد متخصص در امر گیاهشناسی و کشاورزی است بلکه مردم عادی نیز می‌توانند در برخی از کشورها از این مکانها بازدید کرده و از دوره‌های آموزشی مقدماتی و پیشرفته در رابطه با چگونگی شناسایی و تکثیر و نگهداری گیاهان برخوردار شوند. حتی در برخی از باغهای گیاهشناسی امکاناتی نظیر اتاقهای مطالعه، موسیقی و تاتر در هوای آزاد، تورهای گردشگری و... را به منظور جذب گردشگر فراهم کرده اند و از طریق فروش بلیطهای ورودی به گردشگران بخشی از هزینه‌های نگهداری و مدیریت باغها را تامین می‌کنند.
باغهای گیاهشناسی در کشورهای مختلف هنوز هم در حال تاسیس و ساخته شدن هستند همانند آنچه که در کشور عمان در حال ساخته شدن است و قرار است یکی از بزرگترین باغهای گیاهشناسی باشد. به عنوان مثال قرار است است که گلخانه‌ای پیشرفته با مساحت زیاد برای خلق جنگل ابری cloud forest (جنگلهایی که در بسیاری از مواقع سال ابرها در ارتفاع پایین قرار دارن به نحوی که درختان و گیاهان در پوششی از مه قرار می‌گیرند) در آن وجود داشته باشد. بنابراین در طی تاریخ شکل‌گیری و توسعه باغهای گیاهشناسی شاهد پیشرفت قابل توجه و همچنین تغییر کاربری این باغها بوده‌ایم. یعنی از مکانی که در ابتدا فقط مورد استفاده پزشکان و گیاهشناسان بودند تبدیل به مراکز نگهداری انواع و اقسام گیاهان از دارویی تا زینتی شدند که مردم عادی را نیز به خود جذب کرده‌اند. در سالهای اخیر نیز یکی از اهداف چنین باغهایی ، ایجاد آگاهی در رابطه با تهدیدهایی است که اکوسیستم های موجود در کره زمین را تهدید می‌کند و معرفی روشهایی برای حفظ ذخایر گیاهی کره زمین است. برنامه‌های آموزشی که از سوی این مکانها به مردم عادی ارائه می‌شود می‌تواند نقش بسیار موثری در افزایش آگاهی مردم به منظور حفاظت محیط زیست داشته باشد.
هرباریومHerbarium مکانی برای نگهداری نمونه‌های خشک شده گیاهی است. تمامی یک گیاه و یا قسمتی از آن بر روی ورقه‌ای چسبانده می‌شود و در محفظه‌هایی با نور و دمای کنترل شده نگهداری می‌شود. البته در صورت لزوم و با توجه به ساختار گیاه ممکن است آن را در مواد مایع نگهدارنده همانند الکل نگهداری کنند. با توجه به نوع گیاهانی که در هرباریوم نگهداری می‌شود ممکن است لغات تخصصی دیگر نیز بکار گرفته شود همانند Fungarium که مکانی برای نگهداری انواع قارچها است Xylarium مکانی برای نگهداری نمونه‌های چوبی و Hortorium مکانی برای نگهداری نمونه گیاهانی است که تحت کشت و کار قرار می‌گیرند.
تصاویر از سمت راس به چپ: 1- نمونه هرباریوم گیاه Nepenthes ، نمونه‌های این گیاه بر روی ورقه‌های مقوایی چسبانده و نگهداری می‌شوند.2- آماده سازی گیاه برای قراردادن بر روی ورقه 3-یک هرباریوم بزرگ ممکن است صدها جایگاه برای نگهداری از نمونه های گیاهی داشته باشد.
باغهای گیاهشناسی و هرباریوم در ایران
باغ موزه گیاهشناسی (باغ ملی ایران)
در سال 1347 در مساحتی بالغ بر 145 هکتار در اراضی چیتگر احداث شد که اکنون در کنار اتوبان تهران- کرج قرار دارد و زیر نظر موسسه تحقیقات جنگلها و مراتع کشور اداره می‌شود. در این باغ مجموعه‌ای از گیاهان بومی و غیر بومی آب و هوای ایران جمع‌آوری شده اند و فعالیتهایی نظیر تحقیقات علومی گیاهی و باعبانی آموزش عمومی و بازدید از سوی عموم مردم جهت آشنایی بیشتر با انواع گیاهان و چگونگی نگهداری و پرورش آنان انجام می‌گیرد. در این باغ ذخیره مواد گیاهی (ذخیره ژنتیکی گیاهان) و همچنین تحقیق در مورد بهترین روش تکثیر گیاهان بخصوص در مورد گیاهان در خطر انقراض صورت می پذیرد. همچنین در این باغ حدود 3000 گونه گیاه مختلف جمع آوری شده است و باغهای مختلف و بخشهای مختلف تحقیقاتی همچون : گیاهشناسی، جنگل، مرتع، بیابان، ژنتیک، گیاهان دارویی وفیزیولوژی وجود دارد. قطعات عمده در باغ گیاهشناسی ایران به شرح زیر است:
۱-رویشگاه های مهم کشور نظیر جنگل های خزری ، زاگرس، البرز و بیابان های کشور.
۲-رویشگاه های مهم جهان نظیر اروپا،آمریکا ،آسیا (هیمالیا و چین و ژاپن).
۳- قطعات تخصصی نظیر سیستماتیک (رده بندی گیاهی) گیاهان دارویی و صنعتی، آربراتوم، گیاهان پیاز دار ایران و باغ میوه ایرانی.
۴-قطعات آموزشی –نمایشی شامل باغهای سنگی و صخره‌ای، باغ های نمایشی، آبشار ها و دریاچه‌ها.
۵-گلخانه های مناطق گرمسیری ،مناطق معتدل و سردسیر.
از دیگر کارهایی که در این باغ انجام می‌گیرد می‌توان به شناخت گونه‌های گیاهی سراسر کشور با بهره‌گیری از روش‌های مختلف علمی اشاره کرد. در موزه نباتات خشک (هرباریوم. در این مکان نمونه‌های گیاهان خشک نگهداری می‌شود) این باغ 247 هزار نمونه گیاهی نگهداری می‌شود که پژوهشگران عرصه گیاهشناسی با کمک این مجموعه می‌توانند مطالعات و تحقیقات خود را انجام دهند. آدرس: اتوبان تهران-کرج، خروجی پیکانشهر،آزاد شهر، بیست متری سرو آزاد، بلوار باغ گیاهشناسی ملی ایران.
باغ گیاهشناسی و هرباریوم نوشهر
این باغ در سال 1333 تاسیس شد و یکی از قدیمی‌ترین باغهای گیاهشناسی کشور محسوب می‌شود. مساحت اولیه این باغ حدود 7 هکتار بود. در این باغ مجموعه‌ای از درختان و درختچه‌ها (آربراتوم) وجود دارد که این مجموعه منحصر به فرد شهرت جهانی دارد. علاوه بر آربراتوم بخشهای مختفی از جمله قطعات درختچه های زینتی , گیاهان معطر و پرچین سازی , سوزنی برگان , گیاهان پیازی , گیاهان گرمسیری , گیاهان دارویی , توندرا , باغ سیستماتیک ,گلخانه گیاهان گرمسیری , ومجموعه گیاهان خشک یا هرباریوم نیز در نظر گرفته شده است. در هرباریوم این باغ 15 هزار نمونه گیاهی شامل 1300 گونه 570 جنس و 115 تیره وجود دارد.
باغ موزه گیاهشناسی یزد (گیاهان کویری یزد)
کلکسیون گیاهان کویری در سال ۱۳۷۰ در محل کنونی ایجاد و گونه‌های موجود از مرکز تحقیقات کشاورزی یزد به این محل منتقل شدند. این کلکسیون در منطقه دشت سرپوشیده حوزه یزد ـ اردکان ( به وسعت حدود ۲۲هکتار، ۸ هکتار کاشت شده و ۱۴ هکتار محصور شده ) با ارتفاعی معادل ۱۱۶۰ متر از سطح دریا در فاصله ۳۰ کیومتری از مرکز استان در مسیر یزد – اردکان واقع شده است . مجموعه گیاهان این باغ موزه را می‌توان در دو گروه قرار داد:
۱- بخش گیاهان زینتی: در این بخش ۲۶ گونه از ۲۰ تیره گیاهی در محوطه‌ای به صورت پارک کاشته شده است.
۲- بخش سیستماتیک : در این بخش ۸۵ گونه از ۲۲ تیره گیاهی بر اساس تیره در کنار هم کاشته شده است.
باغ موزه خوزستان (فدک)
این باغ موزه در سال 1370 و در شهر دزفول احداث شد و هدف آن جمع آوری گونه‌های مخلتف گیاهان گرمسیری و نیمه گرمسیری بود. در این باغ 19 مجموعه مختلف از گیاهان در مساحت 40 هکتاری گرد هم آورده شده اند. این مجموعه ها عبارتند از:
۱.مجموعه گیاهان ناحیه سودانی 2.ناحیه صحرایی - عربی 3.ناحیه ایرانی تورانی4.منطقه زاگرس 5.استرالیا 6.ناحیه جنوب شرق آسیا 7.دارویی و صنعتی 8.گرمسیری و نیمه گرمسیری 9.قلمرو نئوتروپیک(آمریکای جنوبی و مرکزی) 10. صخره‌ای 11.پیازی 12.سوزنی برگ 13. آبزی مردابی 14 سیستماتیک 15.نادر و در حال انقراض 16. باغ ایرانی 17باغ رز 18.مزارع تحقیقاتی و آموزشی 19. مجموعه نهالستان و گلخانه
باغ موزه گیاهان دارویی همدان
این باغ موزه در سال 1376 تاسسی شده است و هدف ان جمع‌اوری و گردآوری گیاهان داوریی بومی و غیر بومی متناسب با شرایط اقلیمی منطقه است. از مجموعه‌های موجود در این باغ به این موارد می‌توان اشاره کرد:
۱- قطعه گیاهان علفی یکساله:
این مجموعه وسعتی برابر ۰.۵هکتار را بخود اختصاص داده است ودر آن کرتهائی به ابعاد ۱۴ متر مربع به صورت منظم طراحی شده که کل مجموعه به شکل یک قالی ایرانی می باشد.
۲-قطعه گیاهان بوته ای وچند ساله:
این مجموعه وسعتی برابر ۰.۴هکتار را به خود اختصاص داده وکرتها دارای شکل نامنظم ومساحت متفاوت می باشند و به وسیله سیستم آبیاری تحت فشار آبیاری می گردند.
۳-محوطه درختان ودرختچه های داروئی:
این محوطه ها در مجموع مساحتی برابر ۰.۹ هکتار را به خود اختصاص داده اندو به شکل یک کمربند اطراف باغ بجز قسمت شرقی آنرا در بر می گیرند.
۴-محوطه کشت پایلوت:
این محوطه ها در مجموع بصورت قطعات مجزا از هم جهت کشت آزمایشی گیاهان تحت مطالعه در طرح های مرتبط با وظایف باغ در نظر گرفته شده است و در مجموع جمعا مساحت حدود ۰.۸ هکتار را به خود اختصاص داده است.
۵- فضای سبز و محوطه های گل کاری وچمن کاری:
جهت زیبائی وتنوع مجموعه در حاشیه راهها ومحوطه ها با طراحی مناسب ایجاد شده است.
۶-محوطه گیاهان پیازی وریزوم دار:
در زمینی به وسعت ۳۰۰ متر مربع تعداد زیادی از گیاهان پیازی به صورت مجموعه ای زیبا کشت گردیده است.
۷- گلخانه وشاسی ها:
وسعت این منطقه جمعا حدود ۰.۲ هکتار می باشد که شامل سه گلخانه در مجموع به مساحت ۹۸۰ متر مربع و۸۰ متر مربع شاسی جهت نگهداری تکثیر وکشت گیاهان داروئی مختلف می باشد .
۸-نمایشگاه فرآورده های داروئی وداروهای گیاهی:
در قسمت مرکزی باغ بةوسعت ۵۰ متر مربع احداث ودرآن فراورده های گیاهی وداروئی وداروهای ساخته شده از گیاهان به نمایش گذاشته شده است.
باغ موزه گیاهشناسی ارم-شیراز
باغ ارم شیراز در سال 1390 در فهرست میراث جهانی یونکسو ثبت شد.
انواع درختان باغ ارم را می‌توان به دو دسته درختان غیر مثمر و درختان مثمر تقسیم کرد:
1- درختان غیر مثمر باغ عبارتند از: سرو ناز، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، و اکالیپتوس.
2- درختان مثمر باغ عبارتند از: انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بادام، سیب، به و گلابی.
این باغ امروزه علاوه بر سروهای زیبا به داشتن انواع گل نیز مشهور است. در دو دهه اخیر گل های بسیاری از هر نوع در آن پرورش داده شده و مخصوصاً گل های رز گوناگون آن دیدنی است. در موقع توسعه باغ، گلستانی از انواع گل رز در ضلع غرب و شمال غربی احداث گردیده که در آن قریب دویست و پنجاه واریته گل رز پرورش داده شده است. این گلستان از نظر تنوع و بسیاری از انواع گل رز در کشور ما بی‌نظیر و در کشورهای همجوار و آسیا کم نظیر است و به طوری که شهرت دارد در بین کشورهای مشرق زمین ، فقط در دو سه کشور دیگر گلستان های رز با این تنوع پرورش داده شده است.به جز گل های رز گوناگون و زیبای باغ که جای صحبت فراوان دارد انواع دیگر گل های موجود در باغ ارم را می توان به ده عنوان کلی دسته بندی نمود:
1- درختچه‌های زینتی دارای گل های زیبا 2- درختچه‌های زینتی دارای برگ های زیبا 3- گل های یک ساله مقاوم به سرما 4- گل های یک ساله حساس به سرما 5- گل های پیازدار 6- بوته‌های دائمی گلدار 7- گیاهان دائمی پوششی و رونده 8- گیاهان یکساله رونده 9- گیاهان حصاری 10- گل های گلخانه‌ای
باغهای گیاهشناسی دیگر کشورها
باغ گیاهشناسی سلطنتی کیو(kew)انگلستان
این باغ در سال 1759 و در شهر لندن تاسیس شد و امروزه یکی از جازبه های توریستی این شهر محسوب می‌شود. مساحت باغ 121 هکتار است ودر جنوب غربی لندن قرار دارد. این باغ در رابطه با نحوه طبقه بندی دنیای گیاهان، جمع آوری مجموعه‌ای بی‌نظیر از گیاهان سراسر دنیا و همچنین بذر گیاهان بسیار فعال عمل کرده است و امروزه دارای یکی از غنی‌ترین ذخایر گیاهان زنده و همچنین بذر گیاهان است. اگرچه ظاهرا به نظر می‌رسد که این باغ می بایست جایگاه متخصصین امر گیاهشناسی و باغبانی باشد اما بسیاری از قسمتهای این باغ را مراجعه کنندگان معمولی نیز می‌توانند بازدید کنند و برای افزایش میزان بازدید از سوی مردم عادی بخشهایی همچون کافی شاپ، رستوران، سینما و فعالیتهایی که تمامی اعضای یک خانواده را در طی یک روز تعطیل آخر هفته سرگرم می‌کند در خود جای داده است. این باغ علاوه بر تورهای آموزشی که برای مدارس تدارک دیده است دوره‌های اختصاصی برای متخصصان باغبانی و گیاهشناسی نیز برگذار می‌کند. به عنوان مثال یکی از دوره های جالب، مدیریت باغهای گیاهشناسی است که در انتها دیپلم معتبری به شرکت کنندگان نیز داده می‌شود. انتشارات این باغ گیاهشناسی نیز فعال است و کتابهای معتبری را تا کنون به چاپ رسانده است که برای آشنایی با این کتابها می‌توانید به ادرس kewbooks.com مراجعه کنید. باغ گیاهشناسی سلطنتی کیو در سال 2003 در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
در ادامه نام معروفترین باغهای گیاهشناسی برخی از کشورها به همراه سال تاسیس آنان آورده شده است.
استرالیا
باغ گیاهشناسی سلطنتی در شهر سیدنی The Royal Botanic Gardens, Sydney,(تاسیس 1816)، باغ تاسمانیایی گیاهشناسی سلطنتی the Royal Tasmanian Botanical Gardens (تاسیس 1818)، باغ گیاهشناسی سلطنتی ملبورن the Royal Botanic Gardens, Melbourne (تاسیس 1845)، باغ گیاهشناسی آدلاید Adelaide Botanic Gardens (تاسیس 1854) و باغ گیاهشناسی شهر بریسبان Brisbane City Botanic Gardens (تاسیس 1855)
نیوزلند
باغ گیاهشناسی دوبلین Dunedin Botanic Gardens(تاسیس 1863)، باغ گیاهشناسی کریس‌چرچ Christchurch Botanic Gardens(تاسیس 1863) و باغ گیاهشناسی ولینگتونWellington Botanic Gardens (تاسیس 1868) از جمله باغهای گیاهشناسی معرف کشور نیوزلند هستند.
آفریقای جنوبی
باغ گیاهشناسی ملی کریستن‌بوش The Kirstenbosch National Botanical Garden(تاسیس 1848) که در کوهپایه های کوهستان Table در شهر کیپ تاون واقع شده است. در واقع آفریقایی جنوبی 9 باغ گیاهشناسی دارد که 6 زیست بوم Biomas این کشور را تحت پوشش قرار می دهد.
ایالات متحده آمریکا
باغ گیاهشناسی بارترام در نزدیکی فیلادلفیا که اولین باغ گیاهشناسی این کشور است Bartram's Garden(تاسیس 1730) ، باغ گیاهشناسی میسوری واقع در سنت لوییس که یکی از پیشگامان جمع آوری و تخصص در امر گیاهان گرمسیری است Missouri Botanical Garden(تاسیس 1859) ، باغ گیاهشناسی هانتینگتون Huntington Botanical Gardens(تاسیس 1906)، باغ گیاهشناسی بروکلینBrooklyn Botanic Garden (تاسیس 1910)، باغ گیاهشناسی گیاهان گرمسیری فیرچایلد Fairchild Tropical Botanic Garden (تاسیس 1938).
روسیه
روسیه بیش از هر کشور دیگری باغهای گیاهشناسی دارد. که شناخته‌‌شده‌ترین آنها عبارتند از : باغ گیاهشناسی باتومی Batumi Botanical Garden، باغ گیاهشناسی سنت پترزبورگ Saint Petersburg Botanical Garden(تاسیس هر دو باغ در 1714)، باغ گیاهشناسی ملی گریشکو M.M. Gryshko National Botanical Garden(تاسیس 1936)، باغ گیاهشناسی آکادمی علم مسکو Moscow Botanical Garden of Academy of Sciences(تاسیس 1945)
چین
در سالهای اخیر باغهای گیاهشناسی در کشور چین پیشرفت قابل توجهی داشته اند همانند باغ گیاهشناسی گیاهان گرمسیری هینان Hainan Botanical Garden of Tropical Economic Plants، باغ گیاهشناسی گانژوا Guangzhou Botanical Garden ، باع گیاهشناسی گیاهان گرمسیری زیشونگبانا the Xishuangbanna Botanical Garden of Tropical Plants ، باغ گیاهشناسی زیامن the Xiamen Botanic Garden
