بستر کاشت مناسب یکی از موارد مهم در پرورش بونسای سالم است.
معرفی گیاه - بونسای قسمت پنجم
بستر کاشت بونسای
بستر کاشت مناسب یکی از موارد مهم در پرورش بونسای سالم است. بستر کاشت بونسای چند نقش مهم را بر عهده دارد: مکانی برای استقرار گیاه را مهیا می‌سازد، آب را در اختیار ریشه‌ها قرار می‌دهد، هوای لازم برای تنفس ریشه‌ها و مواد غذایی مورد نیاز برای رشد گیاه را فراهم می‌کند. اینکه چرا به جای واژه "خاک" عبارت "بستر کاشت" را بکار می‌بریم دلایل خاص خود را دارد. امروزه در بسیاری موارد از خاک معمولی (همانند خاک باغچه) برای کاشت گیاهان گلدانی استفاده نمی‌شود و جای خود را به مواد دیگر داده‌اند. به عنوان مثال مواد ارگانیک که با پوسیدگی تدریجی خود مواد غذایی را نیز آزاد می‌کنند یکی از جایگزینهای خاک هستند. اما از آنجایی که این مواد زهکش مناسبی ندارند یا به بیان دیگر ممکن است آب را برای مدت زمان طولانی در خود نگهدارند، برای بهبود زهکش بستر کاشت از مواد غیرارگانیک همانند سنگریزه و رس نیز استفاده میشود.
همانطور که اشاره کردیم یکی از وظایف بستر کاشت این است که رطوبت مورد نیاز گیاه را در اختیار آن قرار دهد از طرفی زهکش بسترکاشت از دیگر موارد مهمی است که باید به آن توجه کرد. معمولا درختان نسبت به رطوبت همیشگی و ماندگار عکس‌العمل منفی نشان می‌دهند زیرا چنین شرایطی موجب کمبود اکسیژن و خفگی و از بین رفتن ریشه‌های گیاه خواهد شد. نیاز رطوبتی گیاهان بونسای با توجه به نوع گیاه و همچنین شرایط محیطی (نور و دما) بسیار متفاوت است. به طور کل به بستر کاشت گیاهان مخروطدار همانند کاج ژونی پورس و صنوبر باید اجازه داد تا در بین فواصل دو آبیاری تا حدودی خشک شوند و به همین دلیل از خاکهای سبک و با منافذ زیاد برای چنین گیاهان استفاده میشود. گیاهان خزاندار در نیازهای آبی بسیار متفاوت از یکدیگر هستند. برخی همانند افرا بستر کاشتی با زهکش سریع نیاز دارند که آب به سرعت خارج شود و در بستر نماند. برخی همانند نارون چینی تا حدودی ماندگاری رطوبت را (البته به شکل سبک) در بستر کاشت تحمل می‌کنند. برخی از درختان همیشه سبز همانند شمشاد اگر بستر کاشت به شکل کامل خشک و بدون رطوبت گردد از بین خواهند رفت.
تهویه هوا و همچنین عدم تراکم بستر کاشت مسئله دیگری است که باید به آن توجه کرد. از آنجا که ریشه‌های بونسای محیطی محدود و بسیار کوچک برای رشد و نمو دارند، می‌بایست با کاربرد بستر کاشتی متخلخل و غیر متراکم این اجازه را به آن داد که تا جای ممکن رشد کرده و ریشه‌های جدید تولید کند. به همین دلیل در ترکیب بستر کاشت باید از موادی استفاده کرد که مانع از متراکم شدن بستر شوند. به کارگیری مواد متحدالشکل و یک اندازه تا حدود زیادی به زهکش و همچینین تهویه هوای بستر کمک می‌کند.
ضدعفونی بستر کاشت مورد دیگری است که باید به آن توجه کرد زیرا باید عاری از عوامل بیماریهای گیاهی و آفات باشد. در خانه نیز می‌توان بستر کاشت ر با کمک حرارت ضدعفونی کرد. مخلوط را در ظرفی فلزی بریزید و روی آنرا با ورقه‌های نازک آلومنیومی (فویل آلومینیم) بپوشانید. سپس آن را درون فر آشپزخانه بگذارید و آنرا به مدت 30 دقیقه (و نه بیشتر) حدود 180 درجه سانتیگراد حرارت دهید. سپس این مخلوط خاکی را به مدت چند روز هوا دهید و بعد از آن استفاده کنید.
اسیدیتهpH بستر کاشت مورد دیگری است که باید به آن توجه کرد. به نظر می رسد که اسیدیته 6.5 الی 7.5 بهترین باشد اما برخی گیاهان همانند آزالیا محیط اسیدی را دوست دارند بنابراین با کاربرد موادی همانند پیت موس در زمان تهیه مخلوط خاک می‌توانند محیطی مناسب برای رشد چنین گیاهی فراهم کرد.
مواد تشکیل دهنده بستر کاشت
مواد مورد استفاده در تهیه بستر کاشت گیاهان را می‌توان در دو گروه عمومی ارگانیک و غیرارگانیک قرار داد. اینکه چه نوعی از مواد ارگانیک و غیر ارگانیک و با چه درصدی باید در کنار هم قرار بگیرند تا بستر کاشت مناسبی برای بونسای بوجود آوردند مسئله ای است که نمی‌توان فرمولی مشخص و خاص را برای آن مطرح کرد. به شکل سنتی و قدیمی معمولا مواد ارگانیک و غیر ارگانیک به شکل مساوی با هم مخلوط میشود و برای کاشت گیاه استفاده می‌شوند. در چنین بستر کاشتی احتمال باقی ماندن آب و خفگی ریشه‌ها بیشتر احتمال دارد و برنامه‌های آبیاری بونسای را باید با دقت و ظرافت بیشتری انجام داد تا چنین مشکلی ایجاد نشود. بنابراین امروزه کاربرد موادی که رطوبت را در خود می‌دارد اما زهکش مناسبی نیز برای بستر فراهم می‌کند کمک شایان توجهی به رشد و سلامت بونسای کرده است.
به طور کل گفته می شود که اگر در بستر کاشت در حدود 75٪ مواد غیر ارگانیک و 25٪ مواد ارگانیک استفاده شود محیط رویش مناسبی برای تمامی درختان همیشه سبز و همچنین اکثر درختان خزاندار بوجود می‌اورد. البته برای برطرف کردن دقیق نیازهای بونسای گاهی لازم است در این درصدها تغییراتی داده شود. به عنوان مثال فرض کنید که بونسای (همانند سرو مردابی یا لاریکس) بستر کاشت مرطوب را می‌پسندد. بنابراین می‌توان از مواد ارگانیک بیشتری در مخلوط کاشت استفاده کرد تا آب بیشتری در بستر نگهداشته شود اما برخی درختان محیطی خشکتر را ترجیح می‌دهند (همانند کاج انجیر و ژونی‌پروس ) بنابراین از درصد مواد ارگانیک کم می‌کنیم و به میزان مواد غیر ارگانیک می‌‌افزاییم تا بعد از آبیاری ، آب کمتری در محیط باقی بماند و ریشه ها دچار پوسیدگی نشوند. برای تعیین درصد مواد ارگانیک و غیرارگانیک موجود در بستر کاشت باید به شرایط آب و هوایی هم توجه داشت. به طور کل اگر مکان نگهداری بونسای سایه است از آنجایی که وجود سایه موجب ماندگاری رطوبت برای مدت زمانی بیشتر در بستر کاشت خواهد شد می‌بایست از درصد مواد ارگانیک کاست و همچنین اگر مکان نگداری بونسای از نور آفتاب بهره‌مند است باید درصد بیشتری مواد ارگانیک در مخلوط بستر کاشت استفاده کرد تا رطوبت برای مدت زمان بیشتری حفظ شود. در ادامه با متداولترین مواد ارگانیک و غیرارگانیک که در بستر کاشت بونسای‌های مختلف استفاده می شود آشنا می شویم.
مواد ارگانیک
برخی از پرورش دهندگان بونسای اعتقاد دارند که لزومی به استفاده از مواد ارگانیک در مخلوط کاشت بونسای نیست و بستر کاشت تنها باید زهکش و تهویه را مهیا کند و مواد غذایی از طریق برنامه‌های کوددهی به گیاه رسانده می شوند. اما بسیاری پرورش دهندگان اعتقاد دارند که 30-20 ٪ بستر کاشت را باید مواد ارگانیک تشکیل دهند. این مواد به تدریج تجزیه شده و مواد غذیی را در اختیار گیاه قرار می‌دهند. وجود این مواد موجب حفظ رطوبت بیشتر و همچنین جذب بهتر مواد غذایی میشود. از جمله ایراداتی که به برخی مواد ارگانیک وارد میشود این است که با پوسیدن تدریجی در اثر کذشت زمان اگرچه مواد غذایی را آزاد می‌کنند اما همین مسئله موجب تغییر ساختار انان و در نهایت متراکم شدن بستر کاشت نیز میشود. متراکم شدن بستر کاشت نیز مساوی است با کاهش زهکش آن و عدم در دسترس بودن اکسیژن کافی برای ریشه های گیاه. همچنین از برخی مواد ارگانیک که مواد غذایی را بیش از اندازه ازاد می‌کنند و موجب سوختن ریشه های جوان می‌شوند (همانند کود گاوی و یا کمبوست تازه) باید اجتناب کرد.
یکی از محبوبترین مواد ارگانیک که چنین مشکلی را نیز نشان نمی‌دهد پوسته تنه درخت بخصوص درختان مخروطدار همانند کاج و صنوبر است. قطعات پوسته تنه بین 2.5 الی 3.5 سانتیمتر مناسب است و می‌توان از آنان در ترکیب بستر کاشت استفاده کرد. این مواد با پوسیدن ساختار خود را نیز حفظ می‌کند.
پیت یکی دیگر از مواد ارگانیک است که گاهی در مخلوط بستر کاشت بکار می‌رود در مورد پیت به این نکات توجه کنید که این ماده توانایی نگهداری آب را دارد بنابراین در طی فصولی که دما پایین است به دلیل کاهش تبخیر آب از بستر کاشت و همچنین کاهش مصرف آب از سوی گیاه وجود پیت و نگهداری اب در بافت این ماده می‌تواند موجب خیس و غرقاب شدن بستر کاشت شود. همچنین در روزهای بسیار گرم اگر بستر کاشت خشک شود مرطوب سازی مجدد پیت به دلیل عدم نفوذ آب به تمامی پیت موجب خشک ماندن برخی از نقاط بستر کاشت خواهد شد. بنابراین این ماده را با احتیاط به کار برید.
هموس از دیگر موادی است که در مخلوط بستر کاشت کاربرد دارد به طور کل گفته می شود برای درختان همیشه سبز برگ سوزنی 30٪ هموس +٪ سنگریزه و برای درختان خزاندار 30٪ سنگریزه +70٪ هموس مناسب است. البته این یک فرمول کلی است و در گونه‌های مختلف درختان این درصدها تا حدودی با یکدیگر متفاوت هستند.
مواد غیر ارگانیک
رس یکی از مواد غیر ارگانیک است که برخی از پروش دهندگان از آن در مخلوطهای بستر کاشت بونسای استفاده می‌کنند . در ژاپن نوعی رس وجود دارد که حرارت دیده و سخت شده است و با نام آکاداما Acadama شناخته میشود که در اندازه‌های مختلف نیز وجو دارند. البته این نوع رس در طی 2-1 سال ساختار خود را از دست می‌دهد و همراه با آب آبیاری از محیط ریشه گیاه خارج میشود. بنابراین برای گیاهانی که خالی شدن فضای اطراف ریشه‌هایشان را حتی برای مدت زمانی کوتاه تحمل نمی‌کنند (به عنوان مثال کاجها) توصیه نمی شود. با حرارت دهی رس محصول دیگری بدست میآید که از جمله نامهای تجاری آن می‌توان به تورفیس turface اشاره کرد که از آن نیز برای بهبود زهکش و تهویه بستر کاشت می‌توان استفاده کرد. به هر حال چنین رسهایی به بهبود زهکش بستر کاشت کمک می‌کنند. حتی گاهی به تنهایی بستر کاشت را تشکیل می دهند و یا با 20-10٪ پوسته تنه درختان مخروطدار ترکیب می‌شوند و بستر کاشت سبکی را تشکیل می‌دهند
سنگهای حجیم شده: لغت حجیم شده یعنی در تولید این سنگها از حرارت بالای 2000 درجه سلسیوس استفاده شده است این نوع سنگها در صنعت برای سبک کردن بلوکه‌های سیمانی استفاده می شود. از انواع آنها می‌توان به Haydite به رنگ قهوه‌یا Permatil به رنگ خاکستری وجود دارد و به دلیل حرارت دیدن متخلخل هستند که به همین دلیل آب را در خود نگهداشته و به تدریج در اختیار گیاه قرار می‌دهند. بسته به منشا تهیه سنگهای حجیم شده ممکن است آنها تا حدودی محیط اسیدی را بوجود آورند .
سنگهای آتشفشانی: نوعی دیگری از سنگهای حجیم شده است که به دلیل حرارت زیاد در جریان فعالیت آتشفشانها در طبیعت بوجود آمده اند و معمولا قرمز رنگ هسستند و به زهکش و تهویه بستر کاشت کمک می‌کنند.
سنگریزه: در اندازه های مختلف وجود دارد و اگرچه از آن نیز برای زهکش و تهویه بستر کاشت استفاده میشود اما بافتی متخلخل ندارد و نمی‌تواند رطوبت را در خود نگهدارد از سنگریزه‌ها بخصوص در کف گلدان برای بهبود بخشیدن به وضعیت زهکش می‌توان استفاده کرد. برخی از سنگریزه‌ها به شکل طبیعی در حاشیه رودخانه‌ها وجود دارند . در صنایع ساختمانی از مخلوط کردن سنگریزه های رودخانه ای و سیمان، بتون بدست میآید. بنابراین اگر چنین سنگریزه‌هایی را از مصالح فروشیها تهیه می‌کنید از عدم آلودگی انان با سیمان مطمئن شوید تا در آینده مشکلی برای گیاه پیش نیاید.
پرلایت اگرچه در بسیار از بسترهای کاشت بذرها و قلمه ها استفاده میشود اما به دلیل آنکه بسیار سبک است و با آبیرای بونسای ممکن است از بستر کاشت جدا شده و شناور شود در ترکیب بسترهای کاشت بونسای توصیه نمی‌شود.
ورمی‌کولایت از دیگر مواد غیر ارگانیک است که معدنی است و بر اثر حرارت فراوان تولید می شود سبک وزن است و در اثر جذب اب حجم آن افزوده می شود و از طرفی وجود آن به تهویه هوای بستر کاشت کمک می‌کند. ورمی‌کولایت را برخی از پرورش دهندگان یکی از گزینه‌های بسیار خوب در ترکیب مخلوط بستر کاشت می‌دانند.ورمی کولایت در اندازه‌های مختلف وجود دارد.
پومیک (پومیک) نوعی خاکستر مواد آتشفشانی است که گاهی در بستر کاشت بونسای مورد لاستفاده قرار می‌گیرد. پومیک در رنگ و اندازه ذرات تنوع دارد و همچنین توانایی جذب آب به همراه ایجاد فضایی متخلخل برای تهویه هوا را نیز از خود نشان می‌دهد. Kanuma (به رنگ زرد) و Hyuga (به رنگ خاکستری) دو نوع از پومیک ژاپنی هستند که در تهیه بستر کاشت بونسای مورد استفاده قرار می‌گیرند.(تصویر با نام kanuma )
دیگر مواد
بجز موادی که تا کنون شرح داده شد مواد دیگری هم وجود دارند که ممکن است در تهیه بستر کاشت بونسای از سوی برخی از پرورش‌دهندگان مورد استفاده قرار گیرند. به عنوان مثال زغال فعال شده یکی از موادی است که گاهی برای ضدعفونی بستر مورد استفاده قرار گیرد(تصویر زغال). یا برای گیاهانی که محیط اسیدی دوست دارند اضافه کردن پیت موس که منجر به کاهش اسیدیته بستر کاشت میشود عمل به جا و مناسبی است(تصویر پیت موس). برخی از پرورش دهندگان گیاه آزالیا از پیت موس به عنوان یکی از مواد ارگانیک یاد می‌کنند که یکی از اجزا اصلی بستر کاشت محسوب میشود. از طرفی برخی گیاهان خاک قلیایی را می‌پسندند که برای آنان یک یا دو مشت (مشت انسان) آهک باغبانی در زمان تهیه مخلوط بستر کاشت استفاده میشود.
گاهی ممکن است برای زیبا تر شدن سطح بستر کاشت بونسای از خزه استفاده شود. این کار ممکن است خطراتی به همراه داشته باشد. خزه خشک آب را از بستر کاشت به خود جذب می‌کند و آنرا از دسترس گیاه خراج می سازد. اگر به استفاده از خزه در سطح بستر کاشت اصرار دارید، فاصله‌ای را بین پوشش خزه و تنه اصلی بونسای درنظر بگیرید و همچنین تمامی سطح را با خزه نپوشانید.
خاکهای کهنه از دیگر موادی است که برخی از پرورش دهندگان گاهی از آن استفاده می‌کنند. اما توصیه میشود که در زمان انتقال و تعویض گلدان بونسای خاکهای کهنه آن را تا جایی که امکان دارد مجددا استفاده نکنید. این نوع خاکها ممکن است با گذشت زمان ساختار خود را از دست داده باشند و قطعا مواد غذایی نیز در خود ندارند.
مثالهایی برای مخلوط بستر کاشت
یادآوری میشود که با توجه به نوع درخت بونسای و همچنین شرایط محیطی از مواد مختلفی در تهیه مخلوط بستر کاشت می‌توان استفاده کرد تا نیازهای بونسای به نحو مناسب بر طرف شود و به یاد داشته باشید که اصولا یک مخلوط خوب بستر کاشت به طور کل از 75٪ مواد غیرارگانیک و 25٪ مواد ارگانیک تشکیل میشود. شرایط آب و هوایی و رشد گیاه را برای تعییر این درصدها در نظر بگیرید (این مسئله در ابتدای بحث "مواد تشکیل دهنده بستر" مورد بررسی قرار گرفته است) . فراموش نکنید که از هر ترکیبی که استفاده میشود بعد از مخلوط کردن مواد ارگانیک و غیرارگانیک می‌بایست آنان را از الک رد کرد تا بافت و اندازه‌ای یکسان بدست آید. اندازه منافذ الک‌ها با یکدیگر متفاوت است. به عنوان مثال گلدان بونسای 27.5 سانتیمتر عرض و 5-2.5 سانتیمتر عمق داشته باشند اندازه ذرات موجود در بستر کاشت بهتر است حدود 0.6-0.5 سانتیمتر و یا کمتر باشد بنابراین از الکی که اندازه منافذ آن همین مقدار است باید استفاده کرد. برای بونسای که از نظر اندازه در کلاس shohin و mame قرار می‌گیرد اندازه ذرات بستر کاشت باید 0.3-0.1 سانتیمتر باشد. در تمامی موارد نیز بعد از الک کردن، ذرات بسیار کوچک که از نظر ظاهری نرم و شبیه به گرد و غبار هستند باید حذف شوند.
مخلوط استاندارد بونسای : از الک با منافذ به قطر 0.6-0.3 سانتیمتر برای یکنواخت کردن ذرات این نوع مخلوط استفاده میشود. مواد تشکیل دهنده عبارتند از : Hayditeیک قسمت + گرانیت خرد شده یا سنگریزه رودخانه‌ای یک قسمت+ Turface یک قسمت + پوسته کاج یک قسمت
مخلوط بستر کاشت برای بونسای اندازه Shohin و Mame : از الک با مناقد به قطر 0.3-0.1 سانتیمتر برای یکنواخت کردن اندازه ذرات بستر کاشت استفاده میشود و بعد از الک کردن می‌بایست ذرات بسیار ریز و گرد مانند را حذف کرد. مواد تشکیل دهنده یک بستر کاشت مناسب برای این نوع بونسای عبارتند از : Haydite دو قسمت+ Turface یک قسمت + پوسته کاج یک قسمت
از جمله دیگر مخلوطهای کاشت که توسط برخی دیگر از پرورش دهندگان بونسای پیشنهاد می شود می‌توان به این مورد اشاره کرد: این پرورش دهندگان به طور کل دو نوع مخلوط عمومی را برای درختان خزاندار و درختان مخلوط دار پیشنهاد می‌کنند. هر دو مخلوط آکاداما را در ترکیب خود دارند تا به تهویه هوا و زهکش بستر کاشت کمک کند. هر مقدار که احتمال مرطوب ماندن بستر بیشتر است (به عنوان مثال شرایط محیطی مرطوب) بهتر است تا از آکادمیا بیشتر در مخلوط کاشت استفاده کرد تا به زهکش آن کمک شود. ترکیبهای پیشنهادی عبارتند از :برای درختان خزاندار بونسای: 50٪ آکادمیا+ 25٪ کمپوست+ 25٪ سنگریزه . برای درختان مخلوط دار: 60٪ آکادمیا+ 10٪ کمپوست + 30٪ سنگریزه.
از دیگر ترکیبات بستر کاشت بونسای می‌تون به یک قسمت پوسته تهیه شده از درختان مخروطدار (که اغلب شامل پوسته کهنه کاج و یا پوسته کهنه صنوبر است. اندازه پوسته‌ها بین 2.9 سانتیمتر و 3.5 سانتیمتر باید باشد) + یک قسمت رس درشت + یک قسمت سنگریزه و یا شن درشت و همچنین دو قسمت رس درشت + یک قسمت مخلوطهای آماده ای که برای بستر کاشت گیاهان گلدانی به فروش می‌رسد.
