معرفی گیاه پیچ امین‌الدوله Honeysuckle

پیچ امین‌الدوله به خانواده Caprifoliaceae  و راسته Dipsacales  تعلق دارد و بومی مناطق مختلف نیمکره شمالی است. در خانواده این گیاه در حدود 180 گونه وجود دارند که برخی بیش از دیگران به دلیل زیبایی گلها و همچنین قدرت رشدی که دارند ، به عنوان گیاهی زینتی مورد توجه قرار گرفت‌ اند. اصولا گیاهان این خانواده به شکل پیچ رشد می کنند و می توان آنان را با کمک قیم و داربست پورش داد. برخی از انواع این گیاه نیز فرم و شکل رشدی همانند بوته دارند که معمولا از آنان و البته با کمک هرس مناسب به عنوان پرچین استفاده می‌شود.

اغلب گونه‌های این گیاه، رونده هستند البته تعدادی نیز وجود دارند که به شکل درختچه و یا بوته هایی بزرگ رشد می کنند. اغلب این گیاهان نسبت به سرمای زمستان نیز تحمل قابل توجهی دارند و در فضای باز می‌توان انان را پرورش داد البته ناگفته نماند که در بین این گیاهان نیز انواعی همانند Lonicera hildebrandiana وجود دارند که به سرما حساس هستند و فقط در مناطق نیمه گرمسیر می توانند در فضای آزاد کشت شوند. برگهای گیاهان امین الدوله از نظر اندازه متنوع هستند و بین 1 الی 10 سانیتمتر طول دارند و معمولا خزانپذیر هستند البته انواعی نیز وجود دارند که برگهای خود را در طی زمستان حفظ می کنند و گیاهانی همیشه سبز محسوب می شوند اما این انواع نیز احتمال دارد که با سرد شدن هوا برگهای موجود در قسمت پایین ساقه را از دست بدهند. گلهای معطر این گیاهان در اواسط بهار و در طی تابستان در دسته های دو تایی شکوفا می شوند . رنگ گلها در انواع مختلف این گیاه سفید، زرد ، صورتی، نارنجی و قرمز رنگ است. میوه ها نیز به رنگهای قرمز، آبی و سیاه رنگ هستند .

در بسیاری از انواع این گیاه میوه ها تا حدودی سمی و غیر خوراکی هستند اما در انواعی مانند Lonicera caerulea میوه ها خوراکی بوده و حتی در برخی از نقاط به شکل تجاری مورد پرورش قرار می گیرند. توجه داشته باشید که اگرچه از نظر ما گیاه پیچ امین الدوله گیاهی زینتی است اما این گیاه می تواند به دلیل قدرت رویشی قابل توجهی که دارد مزاحم رشد دیگر گیاهان شده و حتی مانع از رشد انان شود. برخی از انواع این گیاه بخصوص گونه های Lonicera japonica, Lonicera maacki,Lonicera morrowi و Lonicera tatarica جز گیاهانی هستند که می توانند چنین مزاحمتهایی را ایجاد کنند.

چرا این گیاه با نام امین الدوله معروف شد؟

مظفر الدین شاه قاجار صدراعظمی به نام علی خان امین الدوله داشت که گفته می‌شود این شخص برای اولین بار این گیاه را به ایران آورده است و در باغ شخصی خود که با نام باغ امین الدوله در آن زمان معروف بود کاشته است به همین دلیل این گیاه را با نام این شخص می شناسند.

چه گونه هایی مورد استفاده قرار میگیرند؟

همانطور که اشاره شد در حدود 180 گونه گیاهی در خانواده   قرار دارند که برخی بیش از دیگران مورد توجه قرار گرفته اند که با تعدادی از آنان و خصوصیات ظاهری که دارند در اینجا بیشتر اشنا می شویم.

• Lonicera periclymenum یکی از معروفترین انواع این گیاه است که به شکل پیچ رشد می‌کند و می‌تواند به حدود 7 متر نیز برسد و گلهایی سفید - زرد رنگ دارد  که عطری بسیار شیرین بخصوص شب هنگام دارند و در نهایت می تواند میوه‌های قرمز رنگی نیز تولید کند. در زبان انگلیسی با نام Honeysuckle و Woodbine شناخته می شود.
• Lonicera japonica فرم رشدی این گیاه نیز به شکل پیچ است که می‌تواند به طول 10 متر نیز برسد. گلهای سفید رنگی تولید می کند که با گذشت زمان زرد رنگ می شوند و عطری شبیه وانیل دارند و در نهایت میوه های سیاه رنگی را تولید می‌کنند. در زبان انگلیسی با نام Japanese honeysuckle, white honeysuckle و Chinese honeysuckle شناخته می شود. اکثر نمونه هایی که در ایران نیز مورد کشت و کار قرار گرفته اند از این گونه هستند.
• Lonicera sempervirens فرم و شکل رشد این گیاه به صورت پیچ است که می‌تواند به ارتفاع حدود 6 متر و یا بیشتر نیز برسد. گلهایی صورتی –قرمز رنگ دارد در زبان انگلیسی با نام coral honeysuckle, trumpet honeysuckle و Woodbine honeysuckl شناخته می‌شود.
• Lonicera caprifolium به شکل پیچ رشد می کند و تا ارتفاع 8 متر نیز می تواند برسد. گلهای آن اکثرا کرم رنگ هستند که ته مایه ای از رنگ صورتی دارند . در زبان انگلیسی به نام goat-leaf honeysuckle, Italian honeysuckle, perfoliate woodbine شناخته می شود
• Lonicera caerulea که به شکل بوته‌ای رشد می کند و به ارتفاع 2-1.5 متر می‌رسد . گلها زرد – سفید رنگ هستند و میوه های آبی رنگی را تولید می‌کنند که در صنایع غذایی استفاده فراوانی از آنان می شود.در زبان انگلیسی با نام Blue berried Honeysuckle و یا Sweetberry Honeysuckle شناخته می شود
• Lonicera alpigena به شکل بوته ای رشد می کند و به ارتفاع دو متر می رسد و در اواخر تابستان میوه های قرمز رنگی را تولید میکند که زیبایی خاصی را به گیاه می بخشد.در زبان انگلیسی با نام Alpine honeysuckle معروف است.
• Lonicera canadensis گیاهی به ارتفاع 2-1 متر است و تنها گونه در بین پیچهای امین الدوله است که سطح برگ بدون کرک است.
• Lonicera ciliosa گیاهی پیچ به ارتفاع حدود 6 متر است که گلهایی نارنجی – زرد و سپس میوه هایی نارنجی – قرمز تولید می کند و در زبان انگلیسی با نامهای Orange Honeysuckle و Western Trumpet Honeysuckle شناخته می شود.
• Lonicera etrusca گیاهی پیچ به ارتفاع حدود 6 متر است. گلها زرد کم رنگ تا قرمز صورتی هستند و میوه هایی به رنگ قرمز روشن تولید می کنند.
• Lonicera fragrantissima به شکل بوته ای رشد می کند و ارتفاع آن به حدود 3-1 متر می رسد. گلهای سفید رنگی دارند که بسیار معطر هستند و عطری شبیه لیمو دارند. میوه ها قرمز رنگ می‌باشند. این نمونه در زبان انگلیسی با نامهای  winter honeysuckle, fragrant honeysuckle, January jasmine معروف است.
• Lonicera hispidula که گلهایی صورتی رنگ تولید می کند و به همین دلیل با نام pink honeysuckle و گاهی California honeysuckle شناخته می شود.
• Lonicera involucrata که به شکل بوته‌ای رشد می کند و به ارتفاع 5-0.5 متر می رسد و گلهایی زرد رنگ و میوه‌های سیاه رنگ دارد . در زبان انگلیسی با نامهای Bearberry Honeysuckle, Bracted Honeysuckle, Twinberry Honeysuckle, Twin-berry, Black Twinberry شناخته میشود.
• Lonicera xylosteum  فرم رشد بوته ای دارد و گلهای سفید رنگی تولید میکند و با نامهای fly honeysuckle, European fly honeysuckle, dwarf honeysuckle و Fly woodbine شناخته می شود.
• Lonicera utahensis حدود 2-1 متر ارتفاع دارد و گلهای سفید رنگ و میوه های قرمز رنگی تولی میکند . با نامهای  Utah honeysuckle, red twinberry و fly honeysuckle شناخته می شود.
• Lonicera tatrica از جمله پیچهای امین الدوله است که گلهایی صورتی – قرمز رنگ تولید میکند . گیاه به شکل و فرم بوته ای رشد می کند و حداکثر به سه متر ارتفاع دست می‌یابد. در زبان انگلیسی با نام Tatarian honeysuckle شناخته می شود.
• Lonicera Morrowii به شکل و فرم بوته ای رشد می کند و به طول حدود 2.5-2 متر می رسد و گلهایی سفید – کرم رنگ دارد و میوه های قرمز تیره هستند و در زبان انگلیسی Morrow's honeysuckle نامیده می شود.
• Lonicera maackii گیاهی بوته ای شکل است که حدود 6 متر ارتفاع می یابد و قطر ساقه ها می تواند به 10 سانتیمتر نیز برسد. گلها ابتدا کرم-سفید رنگ هستند و در نهایت زرد و نارنجی کم رنگ می شوند و میوه هایی قرمز روشن تولید می‌کنند.

آبیاری: اگرچه این گیاه بخصوص نمونه هایی که به بلوغ و گلدهی رسیده اند تا حدودی به خشکی خاک مقاوم هستند اما برای گلدهی و بهترین رشد به آبیاری منظم نیاز دارد. صبر کنید تا سطح خاک رطوبت خود را از دست بدهد و سپس گیاه را آب دهید. این عمل مانع از خیس و غرقابی شدن خاک و در نتیجه خفگی و از بین رفتن ریشه ها می شود. همچنین آبیاری بیش از اندازه از جمله دلایل زرد شدن برگها و ریزش گلها است. از طرفی مراقب باشید که گیاه خشکی نبیند. خشکی کشیدن گیاه یکی از دلایل عدم گلدهی آن و یا گلهای اندک و بدون عطر آن است.  با فرارسیدن فصل زمستان حتما از آبیاری کم کنید و باز هم با توجه به میزان رطوبت موجود بر روی سطح خاک گیاه را آب دهید.

نور: به نور کامل نیاز دارد یعنی روزی 8-6 ساعت نور مستقیم آفتاب. در مکانهای سایه نیز می تواند رشد کند اما از گلدهی آن کاسته می شود و زمان شکل گیری گلها نیز به تاخیر می افتد. نور مستقیم آفتاب زمانی می تواند به گیاه آسیب برساند که هوا نیز بسیار گرم باشد. در چنین شرایطی نیز گلدهی بسیار کم و یا متوقف می شود و احتمال سوختگی نوک و حاشیه برگها نیز وجود دارد. در مورد گیاهانی که در گلدان نگه می دارید توجه داشته باشید که تابش آفتاب بر روی گلدان می تواند منجر به داغ شدن بدنه گلدان و در نتیجه سوختگی ریشه ها شود بنابراین در مکانی گلدان را قرار دهید که بدنه گلدان در سایه باشد اما شاخسار به خوبی از آفتاب برخوردار باشند .

دما: این گیاه در طی زمستان دما را تا 15- درجه سانتیگراد به خوبی تحمل می کند اما اگر دما سردتر از این باشد نیز می توان با استفاده از پوششی به ضخامت حدود 10 سانیتمتر ریشه ها و قسمت پایین ساقه را به خوبی محافظت کرد . بنابراین در مکانهای سردتر با وجود از بین رفتن قسمت هوایی امکان نجات دادن و زنده ماندن قسمتهای پایین تر وجود دارد و با گرم شدن هوا نیز جستهایی جدید و جوان از قسمتهای پایین ساقه مجددا رشد می کنند. در فصول رشد نیز این گیاه می تواند به خوبی دما را حتی تا 40 درجه نیز تحمل کند به شرط اینکه آبیاری به شکل مناسب و کافی انجام گیرد و قسمت پایین ساقه و خاک موجود بر روی  ریشه ها نیز از تابش شدید آفتاب مصون باشند. البته در چنین گرمایی این گیاه گل نخواهد داد و احتمال سوختگی نوک و حاشیه برگها نیز وجود دارد. اگر در منطقه ای گرم زندگی می کنید که در تابستان با چنین گرمایی مواجه هستید سعی کنید گیاه خود را در مکانی بکارید که در اواسط ظهر از سایه برخوردار باشد و نور مستقیم آفتاب که برای رشد و گلدهی گیاه نیز ضروری است در صبح هنگام و یا عصر هنگام بر روی گیاه بتابد. این گیاه بهترین میزان گلدهی را در دماهای پایین تر و در حدود 20-15 درجه دارد.

خاک: در مورد خاک اگرچه سختگیر نیست اما استفاده از خاکی با زهکش خوب و غنی از مواد غذایی به رشد و گلدهی بهتر این گیاه قطعا کمک می کند. بنابراین استفاده از کود پوسیده دامی و یا خاک برگ در زمان تهیه مخلوط خاکی توصیه شده است. سنگین بودن خاک و عدم عبور آبهای اضافی بخصوص در مورد گیاهانی که در گلدان نگهداری می شوند از جمله دلایل زردی برگهای گیاه و ریزش آنان و در نهایت مرگ گیاه است. اگر این گیاه را به شکل گلدانی نگه می دارید زمانی اقدام به تعویض گلدان کنید که ریشه ها از منافذ زیر گلدان بیرون آمده باشند این مسئله نشان می دهد که ریشه ها فضای کافی برای رشد در داخل گلدان ندارند و به دنبال فضای بیشتری هستند. بنابراین می بایست نسبت به تعویض گلدان و بزرگتر کردن آن اقدام کرد. توجه داشته باشید که قطر گلدان باید به اندازه نیمی از ارتفاع آن باشد تا برای ریشه ها فضای خوبی وجود داشته باشد به عنوان مثال اگر گلدانی با قطر 20 سانیتمتر استفاده کرده اید باید ارتفاع گلدان دو برابر آن یعنی در حدود 40 سانیتمتر باشد. اگر خاک به خوبی تهیه شده باشد و حاوی کود پوسیده حیوانی و یا خاک برگ باشد می توان در طی فصل رشد و به منظور کوددهی این گیاه از کودهایی با فرمول ملایم همانند 10-10-10 استفاده کرد . این فرمول را می توان برای گیاهان کاشته شده در فضای باز و یا در گلدان استفاده کرد.البته در مورد گیاهان گلدانی بهتر است که کود را با فواصل بیشتری استفاده کرد تا منجر به رشد رویشی فراوان گیاه نشویم به گفته برخی از پرورش دهندگان استفاده از این نوع کود یک بار در اوایل فصل رشد یعنی در بهار و مربته دوم در اواسط فصل رشد یعنی در تابستان کافی است.

تکثیر: اصلی ترین روش تکثیر این گیاه گرفتن قلمه است . قلمه را می توان در طی فصل رشد و در اواخر بهار و یا در طی تابستان تهیه کرد . بدین منظور در حدود 10 سانتیمتر از نوک ساقه ها را که تازه و جدید است را می توان جدا کرد . برش را از قسمت زیر یک گره( محل اتصال برگ به ساقه) بزنید برگهای قسمت پایین قلمه (از نیمه قلمه به پایین) را جدا کنید و در بستر کاشت قلمه ها را قرار دهید. قلمه ها را می توان در بستری متشکل از یک قسمت شن + یک قسمت پیت کاشت. عمق بستر کاشت باید حداقل 10 سانتیمتر باشد. قبل از قرار دادن قلمه ها ، بستر کاشت را به خوبی خیس کنید. فاصله قلمه‌ها از یکدیگر بهتر است حدود 10 سانتیمتر باشد. برای حفظ رطوبت در اطراف قلمه ها می توان از روش کشیدن یک عدد کیسه پلاستکی شفاف بر روی ظرف محتوی قلمه ها استفاده کرد. این نوع قلمه ها  را می توان در آب نیز ریشه دار کرد. بعد از جدا سازی برگهای قسمت پایین قلمه، قلمه ها را در آب قرار دهید و ظرف محتوی آنان را در مکانی روشن اما به دور از نور مستقیم آفتاب بگذارید.3-2 هفته بعد ریشه ها شکل می گیرند. در طی این مدت باید هر چند روز یکبار آب ظرف را عوض کرد تا آب مانده نشود.

از این گیاه می‌توان قلمه چوبی نیز تهیه کرد که زمان مناسب اواخر پاییز و یا اوایل زمستان است یعنی زمانی که گیاه در رکود به سر می برد. طول این قلمه در حود 25-20 سانتیمتر مناسب است . قلمه ها طوری در بستر کاشت قرار می گیرند که فقط نوک آنان از بستر کاشت بیرون باشد. بعد از کاشت بستر  را به خوبی آبیاری کنید . ریشه‌ها در طول قلمه شکل می گیرند.  خوابانیدن دیگر راه تکثیراین گیاه است که ساقه های بلند و انعطاف پدیر را خم  می کنیم به نحوی که تمامی طول ساقه بجز 20-15 سانتیمتر از نوک آن بیرون خاک باشد. طرف دیگر نیز به گیاه مادری متصل باقی می ماند. عمق دفن این ساقه نیز درحدود 15 سانتیمتر است. ریشه ها از قسمتی که در داخل خاک مدفون شده است به تدریج شکل می گیرند.  کاشت بذر نیز در صورت شکل گیری میوه ها و رشد آنام می تواند انجام گیرد . بذرهای تازه را باید در پاییز کاشت و در مکانی سرد و خنک همانند یخچال نگهداری کرد . در بهار می توان بذرها را در خاکبرگ مرطوب کاشت و در دمای 18-13 درجه سانتیگراد 12-4 هفته طول می کشد تا بذرها جوانه بزنند.

هرس و تربیت: گیاهان امین الدوله که به شکل و فرم گیاهان پیچ رشد می کنند از نظر مکان شکل گیری گلها به دو گروه تقسیم می شوند 1-  گل بر روی ساقه های ناشی از رشد سال جاری شکل می گیرد همانند  Lonicera japonica و 2- گل بر روی ساقه های ناشی از رشد سال قبل شکل میگیرد همانند  Lonicera periclymenum( این نوع از پیچ امین الدوله در اوایل بهار گل می دهد). گروه اول فقط کافی است که میزان رشد را با هرس کنترل کرد و شاخه‌هایی را که بیش از اندازه بلند شده‌اند و یا اینکه شکسته و آسیب دیده‌اند کوتاه کرد. در مورد گروه دوم باید در اواخر تابستان و بعد از اتمام فصل گلدهی شاخه ها را تا حدود 70٪ طول کوتاه کرد و فقط 30٪ آنان را باقی گذاشت. در مورد گیاهان مسن نیز هرس جوانسازی را می توان انجام داد بدین صورت که اوایل بهار حدود 60 سانتیمتر از ساقه‌ها را باقی گذاشت و بقیه را تماما قطع کرد. هرس گیاهانی که فرم وشکل رشد بوته ای دارند نیز در دو گروه قرار میگیرد. گروه اول بوته ای های خزاندار هستند همانند  L. tatarica  که گلدهی آنان در اواخر بهار و یا اوایل تابستان است . باید تمامی ساقه های شکسته و آسیب دیده را از قسمت پایین قطع کرد و بین هر سه عدد ساقه اصلی یک ساقه را کوتاه کرد تا رشد جدید تحریک شود. هرس جوانسازی نیز در اواخر زمستان و یا اوایل بهار انجام می شود. بوته های همیشه سبز  همانند  L. nitida هستند  که می‌توان آنان را در فاصله بین بهار و پاییز سه مرتبه هرس کرد و هرس جوانسازی نیز با قطع کردن ساقه ها از فاصله 15 سانتیمتری خاک انجام داد. مسئله دیگری که باید به آن توجه داشت تربیت این گیاه است همانطور که می دانیم انواعی از این گیاه که به شکل پیچ رشد می کنند نیاز به قیم مناسب جهت بالا رفتن و رشد ساقه‌ها دارند اما توجه داشته باشید که این قیم را قبل از کاشتن گیاه در بستر خاک باید در نظر گرفت و سپس گیاه را کاشت و فاصله مناسبی را نیز بین گیاه و قیم در نظر گرفت تا ساقه‌ها فضای کافی برای رشد و گسترش داشته باشند فاصله حدود 30 سانتیمتر بین گیاه و قیم برای این امر مناسب است. در مورد گیاهانی که در گلدان کاشته می شوند نیز باید قیم را در نزدیکی لبه گلدان و در فاصله چند سانتیمتری از گیاه کاشت و بهتر است که فاصله 15 سانتیمتری را از بین گیاه و قیم رعایت کرد.

آفات و بیماری: شته، کنه تارعنکبوتی و شپشک از جمله آفات شایع این گیاه محسوب می شوند. بیماری خاصی این گیاه را تهدید نمی کند و اصولا در صورت شرایط بهینه رشد چندان مشکلی از نظر بیماری برای گیاه پیش نمی آید.اما مکانهای سایه و مرطوب شیوع برخی از بیماری های قارچی بخصوص سفیدک پودری را می تواند بوجود آورد.