معرفی گیاه - پیچ ساعتی Passiflora

پیچ (گل ) ساعتی به خانواده passifloraceae  و راسته Malpighiales تعلق دارد . در خانواده گل ساعتی در حدود 500 گونه گیاه وجود دارد که بومی قاره آمریکا ، جنوب آسیا و استرالیا هستند و اغلب  به شکل گیاهانی پیچ مانند با ساقه های بلند رشد می کنند که توانایی اتصال و بالارفتن از سایر گیاهان و اجسام مختلف را دارند. برخی از انواع این گیاه و بخصوص دو رگه های بدست امده از گونه های مختلف آن ، به دلیل گلهای زیبایی که تولید می کنند مورد توجه قرار گرفته‌اند. نگهداری از این گیاه چندان سخت نیست و با اندکی توجه می توان گیاهی زیبا پرورش داد.  

ساقه های بلند این گیاه نازک و لطیف است و توسط پیچکهایی که در سراسر خود دارد می تواند به دور دیگر اجسام پیچیده و خود را بالا بکشد. طول ساقه ها در ارقام مختلف این گیاه متفاوت است و اغلب انواعی که امروزه به عنوان گیاهی پیچ و زینتی کاشت می شوند معمولا بین 4 متر تا 9 متر طول می یابند.برگهای گیاه نیز توسط برشهای نسبتا عمیق به بخشهایی (معمولا سه و یا پنج بخش) تقسیم شده اند و در گونه های مختلف این گیاه می توانند شکلهای تا حدودی متفاوت از یکدیگر داشته باشند و حتی ممکن است بر روی یک گیاه هر دو نوع برگ که دارای سه و یا پنج بخش است مشاهده شود. رنگ برگها نیز سبز و گاهی سبز- خاکستری است.

گلها معمولا به قطر 8-5 سانتیمتر هستند و  کاسبرگها و گلبرگها شبیه به یکدیگر هستند و معمولا 5 عدد کاسبرگ و 5 عدد گلبرگ دارد. بعد از گلبرگها تعدادی ساختار رنگین که شبیه میله های پرچم هستند قرار دارند که موجب زیبایی این گیاه می‌شود. هر مادگی یک خامه(قسمت پایه شکل) و سه  عدد کلاله (بخش انتهایی اندام ماده که پذیرای گرده است) دارد  که از نظر ارتفاع بالاتر از بساک ها (قسمت انتهایی پرچم ها که کیسه مانند هستند و گرده های گل در آنان تولید می شوند) قرار می گیرند. در مورد پرچم ها که وظیفه تولید گرده را دارند باید گفت که هر پرچم پنج عدد بساک  دارد که وقتی تولید دانه گرده می کنند زرد رنگ می شوند. در اغلب گونه های این گیاه (و نه تمامی آنان) عمر گلهای این گیاه یک روز است .

قسمتهای مختلف گل ساعتی. نوشگاه محل جمع شدن شهد، برپوش نوعی سرپوش است که ریو بعضی اندامها و بخصوص میوه ها را می پوشاند و این پوشش بعد از رسیدن میوه جدا می شود. پرچمهای تاجواره (تاج) ضمائمی رنگین هستند که موجب جذبیت بیشتر گل می شوند.

میوه های این گیاهان که گرد و یا بیضوی شکل هستند بین 5 الی 20 سانتیمتر قطر دارند . میوه این گیاه خوراکی است و برخی از گونه ها بیش از سایرین به دلیل تولید میوه خوراکی مورد کشت و کار قرار می گیرند. میوه های P.edulis که در آمریکای جنوبی ، جنوب فلوریدا و همچنین آفریقای جنوبی کاشت و از  آن برای تهیه آب میوه استفاده می شود کوچک و ارغوانی رنگ است. P.ligularis که در آفریقا  و استرالیا طرفدار دارد و کاشت می شود .P.incarnata که در جنوب شرقی آمریکا محبوبیت دارد و میوه های زرد رنگ و شیرین به اندازه یک تخم مرغ تولید می کند.P.quadrangularis, P.laurifolia,P.maliformis,Pfoetida از دیگر نمونه هایی هستند که به دلیل مصرف میوه‌هایشان مورد کشت قرار می گیرند.

برخی از گونه های معروف این گیاه که مورد توجه قرار گرفته اند عبارتند از:

P.lutea به گل ساعتی زرد Yellow Passion Flower معروف است که می تواند سرمای را تا 15- درجه سانتیگراد و حتی 30- درجه سانتیگراد البته برای مدت کوتاه تحمل کند. طول این گیاه به 5-3 متر می رسند. برگها سه قسمتی با 7-3 سانت طول و 15-3 سانت عرض است.  گلها کوچک به قطر 1.5-1 سانیتمتر و به رنگ زرد- سبز می باشند. میوه ها نیز سیاه رنگ و کوچک هستند. این گیاه پروانه های بیشماری را به دور خود جمع می کند.

P.caerulea به گل ساعتی آبی Blue Passion Flower خزاندار یا نیمه همیشه سبز طول ساقه ها حداکثر 10 متر است اما اگر قیم مناسب همانند درختان بلند قامت در دسترس ان باشد تا 20-15 متر نیز می تواند بلند شود. برگها با شکافهای عمیقی که دارند به 5 قسمت تقسیم شده اند که 18-10 سانتیمتر طول و عرض آنان است. در محل اتصال برگ به ساقه، پیچکی به طول 10-5 سانتیمتر وجود دارد . قطر گلها 10 سانیتمتر و رنگ آنان تقریبا سفید رنگ، معطر و میله های رنگین پرچم جلب توجه می کند. همچنین 5 پرچم زرد مایل به سبز دارد و سه عدد کلاله بنفش رنگ. میوه هایی نارنجی به قطر 6 سانتیمتر قابل خوردن دارد.

P.foetida گل ساعتی صحرایی.Desert Passion Flower برگها به سه یا پنج بخش تقسیم شده اند گلها به رنگ کرم کم رنگ هستند و 5-6 سانتیمتر قطر دارند و میوه هایی به قطر 3-2 سانتیمتر و به رنگ زرد- نارنجی الی قرمز تولید می کنند.

P.tarminiana گل ساعتی موزیBanana Passion Flower برگها سه قسمتی است و گلهای صورتی رنگ آن که 6-3 سانتیمتر طول دارند به شکل آویزان بر روی ساقه ها قرار می گیرند.

P.biflora گل ساعتی دو گل Tow-flowered Passion Flower گلهای سفید رنگی دارد که به شکل دوتایی(جفت) در کنار هم قرار گرفته اند و شکوفا می شوند.

P.edulis گل ساعتی بنفش Purple passion flower دو رقم مهم دارد که از آنها میوه تهیه میشود و رنگ و اندازه میوه ها در ارقام مختلف این گیاه با یکدیگر متفاوت است . در ارقامی که میوه های ارغوانی رنگ دارند میوه ها کوچک و به قطر حدود 5-4 سانیتمتر هستند و در ارقامی که  میوه های زرد رنگ دارند میوه ها بزرگتر و به قطر حدود 8-7 سانتیمتر هستند.

 دو رگه های این گیاه نیز همانند گونه های اصلی مورد توجه استفاده قرار گیرفته اند و برخی از دو رگه هایی که امروزه بیش از دیگر نمونه ها تحت کشت و کار قرار می گیرند عبارتند از P. × exoniensis و P. 'Amethyst و P. × violacea     در تولید اکثر دو رگه های این گیاه از دو گونه P.alata و P.caerulea بسیار استفاده شده است.

همانطور که اشاره شد تنوع قابل توجهی در انواع مختلف این گیاه وجود دارد و شرایطی را که در ادامه مشاهده می کنید در بین اکثر انواع این گیاه که به شکل زینتی نگهداری می شوند، مشترک است .

آبیاری: گلدهی این گیاه زمانی به خوبی انجام می گیرد که خاک از رطوبت و آبیاری مناسبی برخوردار باشد و این گیاه چندان خشکی خاک را خوب تحمل نمی کند. بنابراین با از دست دادن رطوبت سطح خاک ، گیاه را آبیاری کنید. توجه داشته باشید که اصولا گیاهی که در گلدان نگهداری می شود زودتر از گیاهی که در بستر باغچه قرار دارد به آبیاری نیاز می یابد. یکی از دلایل از بین رفتن ریشه های این گیاه بخصوص در طی زمستان خیس ماندن و ماندگاری رطوبت در خاک است. بنابراین در طی فصل زمستان اگر گیاه در فضای باز کاشته شده است مراقب عدم ماندگاری آب در پای گیاه باشید و اگر گیاه را در گلدان کاشته اید آبیاری آنرا کاهش دهید.یعنی می توان در طی فصول پاییز و زمستان اجازه داد تا خاک تقریبا خشک شود و سپس گیاه را آبیاری کرد.

نور: پیچ ساعتی روزانه به حداقل 6-4 ساعت نور مستقیم آفتاب نیاز دارد. در مکانهایی که هوا در تابستان بسیار گرم می شود وجود مکانی که در اواسط روز نیم سایه است به رشد این گیاه کمک می کند. همچنین نور مستقیم صبحگاهی به نور مستقیم در عصر هنگام ارجحیت دارد. مکانهای سایه که فاقد تابش اشعه مستقیم آفتاب هستند می توانند منجر به کاهش گلدهی گیاه و همچنین عدم شکوفایی گلها و ریزش غنچه های گل شوند.

دما: حداقل دمایی که این گیاه می تواند تحمل کند در بین ارقام مختلف این گیاه متفاوت است. البته اصولا مقاومت ریشه های این گیاه نسبت به شاخسار آن بیشتر است. حتی در مناطقی که برف می بارد و شاخسار خشک شده و از بین می روند، با فرا رسیدن فصل بهار مجددا ساقه هایی از جوانه های موجود بر روی قسمت طوقه و یا ریشه دوباره جوانه زده و ساقه تولید می کنند. بنابراین اگر این گیاه را در فضای باز خانه خود کاشته اید میتوانید با فرا رسیدن فصل زمستان قسمت هوایی آن را قطع کرده و بر روی ناحیه طوقه خاک برگ و یا کود دامی بریزید تا از یخبندان زمستانه محافظت شود. با گرم شدن هوا شاهد رویش ساقه های جدید از سطح خاک بوده اید. همچنین به عنوان گیاهی گلدانی و البته اگر گیاه شما جز نمونه هایی باشد که خزاندار نیست بهتر است که در طی فصل سرما دمای محیط نگهداری گیاه را بیش از  10 درجه سانتیگراد و در حد 12 الی 18 درجه سانیتگراد نگهداشت. در طی فصل گرما نیز میزان تحمل این گیاه بستگی به میزان محافظت آن از اشعه مستقیم آفتاب دارد. اگر در طی تابستان و در اواسط روز گیاه در مکانی سایه باشد می تواند دما را به راحتی تا 35 درجه نیز تحمل کند. اگرچه افزایش دمای محیط مساوی است با کاهش و حتی متوقف شدن گلدهی این گیاه.همچنین ریزش غنچه های گل نیز میتواند در اثر گرمای بیش از اندازه روی دهد رشد برگسار نیز تا حدودی کاهش می یابد اما مشکلی دیگری برای آنان ایجاد نمی شود بخصوص اینکه اگر آبیاری در چنین مواقعی از سال به شکل مرتب و منظم صورت گیرد. توجه داشته باشید که اگر بتوان در طی فصل گرم سال ، گیاهان گلدانی را در مکانی قرار داد که گلدان آنان در سایه قرار بگیرد و ریشه ها گرم نشوند، بسیار به رشد و شادابی گیاه کمک می شود. بهترین میزان گلدهی این گیاه زمانی صورت می گیرد که دما 20-25 درجه سانتیگراد باشد اما در صورت نگهداری مناسب از این گیاه نیز در طی فصل گرما ، گلدهی کم و بیش ادامه می یابد.

زمستان گذرانی: اصولا پیچهای ساعتی گیاهانی خزاندار و یا نیمه همیشه سبز هستند و در صورتی که به شکل گلدانی آنان را نگهداری می کنید اگر اجازه دهید که در طی زمستان دوران رکود خود را طی کنند ، در طی فصل رشد بعدی از رشد و گلدهی بهتری برخوردار خواهند بود. برای دوران استراحت این گیاه به مکانی سرد خشک و نسبتا تاریک نیاز است.در چنین شرایطی گیاه برگهای خود را نیز از دست می دهد.در طی دوران استراحت فقط کافی است که هر 4-3 هفته یکبار گیاه را آب دهید و آبیاری بیش از این لازم نیست. با گرم شدن هوا و نزدیک شدن به فصل بهار میتوان گیاه را به مکانی روشن تر با دمای بیشتر منتقل کرد و همزمان میزان آبیاری را نیز افزایش داد تا رشد و نمو تحریک شود. توجه داشته باشید که به شکل ناگهانی گیاه را از مکان استراحت خود که تاریک و سرد بوده است به مکانی با تابش مستقیم اشعه آفتاب منتقل نکنید بلکه به تدریج این کار را انجام دهید. در مورد زمستان گذرانی گیاهانی که در فضای باز نگهداری می شوند کافی است که بعد از خزان برگسار، ساقه ها را از نزدیکی سطح خاک قطع کرد و سپس به ضخامت 10-12 سانتیمتر بر روی طوقه خاک برگ یا کود پوسیده دامی ریخت تا قسمتهای زیرین از یحزدگی زمستانه محافظت شوند.

خاک: به خاکی با زهکش خوب نیز دارد. به عنوان مثلا می توان از مخلوط شن و سنگریزه + پیت موس و خاک معمولی و یا خاک معمولی + خاک برگ+ شن استفاده کرد. برای کوددهی در طی فصل رشد می توانید هر 8-6 هفته از کود کامل استفاده کنید. البته برخی از پرورش دهندگان به جای فرمولهای کودی که میزان مساوی از نیتروژن-فسفر-پتاسیم دارند(همانند 20-20-20 ) فرمولهایی را ترجیح می دهند که میزان پتاسیم آن از نیتروژن و میزان نیتروژن از فسفر بیشتر باشد یعنی با نسبت 2-1-3 کود را استفاه می کنند همانند کود 15-5-10 و اعتقاد دارند که استفاده از کودهایی با میزان مساوی این سه عنصر منجر به تولید برگ سبز بیشتر و گلدهی کمتر خواهد شد.کوددهی را اواخر تابستان قطع کنید.

تکثیر: از بذر این گیاه می توان جهت تکثیر آن استفاده کرد البته توجه داشته باشید که در برخی انواع این گیاه برای تولید میوه و در نهایت بذر این گیاه نیاز به فعالیت زنبورهای بزرگ و یا مرغ مگس خوار (نوعی پرنده کوچک با نوکی بلند و باریک که در هنگام جمع آوری شهد موجب گرده افشانی نیز می شود) است البته برخی از انواع این گیاه خود بارور هستند و نیازی به عوامل یاد شده جهت گرده افشانی و تولید میوه ندارند. برای کاشت بذرها بهتر است که از بذر تازه گیاه استفاده شود. بذرهایی که در انبار نگهداشته شوند برای مدت یک سال به دوره خواب و رکود می روند. بذرها ار می توان در حدود 24-12 ساعت در آب خیساند و بذرهایی که بر روی آب شناور می شوند را استفاده نکرد. بذرها در خاکی نسبتا مرطوب و در عمق حدود 5-2 میلیمتری کاشته  و در مکانی گرم با دمای 26درجه سانتیگراد نگهدارید و اگر که دما را برای مدت 16 ساعت به میزان 20 درجه و به مدت 8 ساعت به میزان 30 درجه تنظیم کنید جوانه زنی سریعتر روی می دهد. بذرهای تازه در طی 4-2 هفته جوانه می زنند. اما بذرهای قدیمی ممکن است در طی این مدت جوانه بزنند و ممکن است که جوانه زنی آنان در بهار سال بعد و بعد از اینکه با گذران نیاز سرمایی، دوران رکود را طی کنند بتوانند جوانه بزنند.  برای برطرف شدن نیاز سرمایی بذرها ، حدود 6 ماه دمای 5-1 درجه سانتیگراد لازم است. قلمه گیری از ساقه های بلند این گیاه در فصل بهار و حتی تابستان انجام می گیرد. می توان از نوک و یا طول ساقه برای تهیه قلمه استفاده کرد. قلمه ها باید حداقل دو برگ و دو گره برگ(ناحیه اتصال برگها به ساقه) داشته باشند. همچنین بهتر است که قلمه ها از ساقه هایی گرفته شوند که گلدار نیستند. اگر در قسمت پایین قلمه برگ وجود دارد آن برگ را جدا کنید تا کاشتن قلمه در بستر کاشت آسانتر انجام گیرد. همچنین اگر اندازه برگهای باقیمانده بزرگ است می توانید تا حدود نیمی از پهنه آنان را قطع و جدا سازید. قلمه ها را می توان در مخلوطی از شن +پیت موس و یا کوکوپیت + خاک برگ و یا خاک برگ + شن کاشت. دمای مورد نیاز برای ریشه زایی 21-18 درجه سانتیگراد است و برای حفظ رطوبت بیشتر در اطراف قلمه ها می توان از روش کشیدن پلاستیکی شفاف بر روی قلمه استفاده کرد. قلمه را در مکانی روشن البته به دور از تابش نور مستقیم آفتاب قرار دهید. فقط هنگامی به قلمه ها اب دهید که قسمت رویین بستر کاشت تا حدودی رطوبت خود را از دست داده باشد چون قلمه های این گیاه به آبیاری بیش از اندازه و رطوبت همیشگی بستر کاشت حساسیت دارند و خواهند پوسید. معمولا در طی 3-2 هفته ریشه ها تشکیل می شوند. خوبانیدن ساقه ها راه دیگر تکثیر این گیاه است که در طی آن ساقه های بلند این گیاه را می توان در عمق 7-5 سانتیمتری قرار داد و بر روی آن خاک ریخت . خاک این ناحیه باید مرطوب نگهداشته شود و در طی مدت چند هفته ریشه ها شکل می گیرند.

هرس: هرس و کوتاه سازی شاخه ها به منظور کنترل اندازه این گیاه انجام می گیرد. توجه داشته باشید که این گیاه بسیار سریع رشد می کند و ممکن است قبل از اینکه شما متوجه شوید از کنترل شما خارج شود! بعد از فصل زمستان شاخه های مرده را از فاصله 15 سانتیمتری سطح خاک کوتاه کنید. شاخه هایی را که باعث تراکم بیش از اندازه مرکز گیاه شده اند را نیز حذف کنید. همچنین ازدحام شاخه های گیاه و عدم رسیدن نور کافی به شاخه های زیرین می تواند منجر به عدم شکوفایی غنچه های گل بر روی این شاخه ها و حتی ریزش غنچه ها (به دلیل کمبود نور) شود بنابراین سعی کنید با هرس مناسب ، تراکم شاخه ها را تنظیم کنید.کوتاه سازی ساقه ها را بدین منظور می توان هم در فصل بهار و هم در فصل پاییز  انجام داد. البته توجه داشته باشید که هرس گیاه بدین منظور را معمولا برای گیاهانی که حدود 3 سال عمر دارند انجام می دهند و گیاهان جوانتر را می گذراند تا قویتر شده و با رشد مناسب برگسار سیستم ریشه آنان نیز تقویت شود. در طی این مدت می توانید با سرزنی ساقه ها منجر به تحریک رشد ساقه های جانبی و بوته ای شکل شدن گیاه شوید.

آفات و بیماری: حشرات سپر دار، کنه تار عنکبوتی و مگس سفید از جمله آفات این گیاه هستند. نماتدهای گره ریشه نیز گاهی مشکلاتی را برای این گیاه ایجاد می کنند و به دلیل ایجاد گره هایی بر روی ریشه مانع از عملکرد صحیح آنها می شوند بنابراین با وجود اینکه آب و مواد غذایی کافی استفاده می کنید باز هم شاهد پژمردگی و زردی برگهای گیاه خواهید بود. خریداری گیاهان سالم از مکانهای معتبر و استفاده از مخلوطهای خاکی استریل و ضدعفونی شده از جمله راه های پیشگیری از این آفت است. قارچهای مختلف می توانند منجر به بروز بیماری لکه برگی بر روی برگهای این گیاه شوند. بیماری زنگ ، آنتراکنوز، پژمردگی فوزاریوم نیز از دیگر بیماریهای قارچی این گیاه هستند.  عدم خیس شدن برگسار گیاه، جمع کردن برگهای ریخته شده در پای گیاه، جداسازی قسمتهای آلوده، هرس به موقع به منظور انجام تهویه مناسب هوا در بین شاخسار و استفاده از مخلوطهای خاکی ضدعفونی شده همگی منجر به جلوگیری از شیوع این بیماری می شوند و در صورت لزو م باید  از قارچکشها استفاده کرد. بیماریهای ویروسی از دیگر بیماریهای این گیاه است که آثار آن ابتدا در برگسار نمایان می شود بهترین راه جلوگیری از این بیماری ها تهیه قلمه از گیاهان سالم است.

بیماری های باکتریایی همانند لکه سیاه باکتریایی بر روی برگها لکه های سیاهی ایجاد می کند و در نهایت منجر به قهوه ای شدن و خشکیدن برگ می شود. لکه روغنی باکتریایی Greasy spot نیز به میوه ها حمله کرده و زخمهای روغنی سیاه رنگ بر روی میوه ایجاد می کند و در نهایت میوه را از بین می برد. البته این بیماری ها اکثرا در نواحی گرمسیری (گرم و مرطوب ) بیشتر مشکل ایجاد می کنند.