بادرنجبويه گياهي علفي ، چند ساله ، داراي ساقه زير زميني كوتاه ، شاخه هاي منشعب به ارتفاع 60-30 سانتي متر ، برگها بصورت متقابل تخم مرغي و يا قلبي شكل با حاشيه دندانه دار مي باشند . برگها به رنگ سبز تيره هستند ، سطح آنها ناصاف و برجستگيهاي متعددي دارند . زماني كه برگهاي گياه را فشرده مي كنيم بوي ليمو مي دهد و طعم آن نيز مانند ليمواست و از اين نظر قابل تشخيص است . گلها به رنگ سفيد يا زرد رنگ مي باشند كه در سرشاخه هاي گياه به همراه برگها وجود دارند و طي ماههاي خرداد تا اواسط مردادظاهرمي شوند كه به تعداد 6 تا 12 تائي نيز در كناره برگها ظاهر مي شوند . ميو ه اش چهار فندقه و قهوه اي رنگ است . ميوه آن از اواسط تابستان ( اواخر مرداد ) به تدريج مي رسد . پس از رسيدن ، دانه ها به اطراف پراكنده مي شوند . بذور تخم مرغي شكل به رنگ تقريبا سياه و وزن هزار دانه بذور گياه 0.6 تا 0.7 گرم است زنبور عسل از گلهاي فراوان اين گياه ، نوش معطر ، از نوع بسيار خوب به دست مي آورد .ريشه بادرنجبويه نسبتا طويل است. اين ريشه منشعب قادر به جذب رطوبت از اعماق زمين بوده و براي مدتي خشكي را تحمل مي نمايد.
پراكندگي اين گياه در محيط هاي مختلف به صورتي است كه در اغلب نواحي مانند كوهستانها ، كنار جاده ها ، سايه درختها ، پاي ديوارها ، حاشيه باغها ، موستانها ، بيشه ها و غيره يافت مي شود . قسمت مورد استفاده گياه ، برگ و سر شاخه هاي جوان آن است . اندامهاي هوايي گياه در زمستان بر اثر سرما زدگي خشك مي شوند . در اين حالت ريشه زنده است و از فعاليت خفيفي برخوردار است .
نيازهاي اكولوژيكي گياه
گياه بادرنجبويه در محلهاي با آفتاب كامل و حرارت 23-7 درجه سانتي گراد در خاكهاي عميق و رسوبي با PH 5/4-8/7 بهترين رشد را دارد و به ميزان آب بيش از حد و به آبياري غير يكنواخت حساس است. بذرها در دماي 10 تا 12 درجه سانتي گراد جوانه مي زنند ولي دماي مناسب براي جوانه زني 18 تا 20 درجه سانتي گراد است . درجه حرارت مطلوب در طول رويش اين گياه 20 تا 22 درجه سانتي گراد است. بادرنجبويه مي تواند در هر خاكي كشت شود مگر اينكه خاك خيلي فقير باشد.استقرار اين گياه در يك محل 8 – 6 سال مي باشد وكشت دوباره آن در همان محل تا 5-4 سال مناسب نيست.. اين گياه قادر است خشكي را براي مدتي تحمل كند ولي كم آبي و خشكي هاي طولاني سبب خشك شدن آن مي شود .
خواص درمانی :
آرام بخش اعصاب، ضد بیماری های قلب، معده و روده و مفرح و نشاط آور می‌باشد. این گیاه به اشکال مختلفی از قبیل اسانس، عصاره روغنی، روغن، پماد، کمپرس و دم‌کرده استفاده می‌شود. اسانس این گیاه در آرام کردن درد معده با منشاء عصبی، احساس چنگ ‌زدگی در معده، تپش قلب، سر درد های یک طرفه، سرگیجه، عصبانیت، بی‌خوابی، استفراغ های دوران بارداری ، کم خونی دختران جوان ، درد عصبی دندان و رفع تند خویی در دختران جوان و زنان مؤثر است.
روش كاشت
درفصل پائيز قبل از كاشت گياه افزودن كودهاي حيواني و يا شيميائي مناسب و انجام شخم عميق در خاكهايي كه بادرنجبويه كشت مي شود توصيه مي گردد. بادرنجبويه ممكن است بوسيله كاشت مستقيم بذر –قلمه– تقسيم ريشه تكثير گردد كاشت مستقيم بذر بايد در پاييز صورت گيرد، درپايان مهر و اوايل آبان كاشت بذر با فاصله 60 سانتي متر بين دو رديف و 5 تا 10 ميليمتر عمق صورت مي گيرد و 8 تا 10 كيلو گرم در هكتار بذر مورد نياز مي باشد بذرهاي كاشته شده تنها در بهار جوانه مي زنند سبز كردن بذور فوق العاده كند است و رشد آغازين گياه هم نيز كند و بطئي است . در کشت غير مستقيم (خزانه) فاصله رديفها از يکديگر 25 تا 30 سانتی متر مي باشد و فاصله بوته ها روی رديفها 20 تا 25 سانتی متر است. اوايل فروردين نشاء های در حال رشد در گلخانه به هوای آزاد منتقل شده و اواخر شهريور ماه زمان مناسبی برای انتقال نشاء های روييده در بستر هوای آزاد به مزرعه اصلی است. بادرنجبويه را می توان چهار تا پنج سال متوالی در يک زمين کشت نمود. پس از اين مدت زمان بايد با گياهان مناسب به تناوب کشت كرد، طول دوره رويش گياه 118 روز است.
مرحله كشت بذر - سبز شدن 20 روز
مرحله سبز شدن – ظهور غنچه 54 روز
مرحله ظهور غنچه – گلدهي 4 رو
مرحله گياهي كامل – رسيدن بذر 40 روز
تركيبات شيميايي
برگ بادرنجبويه داراي يك ماده تلخ ، تانن ، كامفر، قندهاي مختلف ، مواد رزيني ، مواد پكتيكي و 1/0 تا 25/0 گاهي 75% درصد اسانس است كه ماده موثر آن به حساب مي آيد . اسانس اين گياه مايعي بيرنگ يا به رنگ زرد روشن يا زرد مايل به خاكستري و داراي بوي بسيار مطبوع شبيه بوي ليمو مي باشد و اين بو مخصوصا اگرا سانس از برگ گياه ، قبل از گل دادن به دست آمده باشد محسوس تر است .مهمترين تركيبات تشكيل دهنده اسانس راستير و نلال (20تا50درصد) تشكيل مي دهد زمان برداشت و عمليات باغبانی مناسب اين گياه درصد اسانس را افزايش می دهد(15-3/4 درصد) اين اسانس شامل سيترال ، ژرانيول ، لينالول و استات اگونول نام برد. ميزان بالای اسانس در اواخر زمستان از قسمتهای پايين گياه استخراج می شود.(4و12) اسانس اين گياه به همراه اسانس هاي بسيار ارزان قيمت ليمو ، Lemongrass و اسانس Citronella ، درعطرسازي مورد استفاده مي باشد . اسانس مليس در آب عملا غير محلول ولي در الكل حل مي شود . بايد در جاي سرد و دور از نور در ظرف در بسته نگهداري شود . وزن مخصوص آن در گرماي 15 درجه ، بين 89/0 و 925/0 است .
مواد و عناصر غذاي مورد نياز گياه
به منظور افزايش عملكرد برگ و پيكر رويشي و همچنين براي افزايش مواد موثره با كيفيت مناسب وجود مواد و عناصر غذايي كافي در خاكهايي كه بادرنجبويه كشت مي شود ضروري است فصل پاييز قبل از كاشت و هنگام آماد ه ساختن زمين افزودن كودهاي حيواني كاملا پوسيده به مقدار 25 تا 30 تن در هكتار نقش عمده اي در افزايش عملكرد دارد . افزودن كودهاي شيميايي به خاكهاي مختلف و به شرايط اقليمي و بافت خاك بستگي دارد . 50 تا 70 كيلو گرم در هكتار ازت ، 50 تا60 كيلو گرم در هكتار اكسيد فسفر و 80 تا 100 كيلو گرم در هكتار اكسيد پتاس در فصل پاييز يا زمستان قبل از كشت گياهان به عنوان مقادير پايه ، بايد اضافه شود . همچنين افزودن 20 تا 30 كيلو گرم درهكتار ازت در فواصل بين رديف ها در فصل بهار پس از رويش گياهان نتايج مطلوبي در افزايش عملكرد دارد .اگر نيتروژن را چند بار در طول فصل رشد به خاک بصورت سطحی پاشيده شود،عملکرد و ترکيبات اسانس افزايش می يابد. كاربرد محلولهاي غذايي دو تا سه هفته قبل از برداشت به طور چشمگيري سبب افزايش عملكرد پيكر رويشي مي شود.